Những năm tháng cầm máy ảnh của tôi trong chiến tranh tuy ngắn, nhưng nó gắn liền với những chiến dịch lớn, những giai đoạn ác liệt nhất tại mặt trận Quảng Trị nơi một thời lẫy lừng chiến công. Đặc biệt với chiến dịch giải phóng Quảng Trị năm 1972, địa danh này đã vùng lên như một chiến địa nóng bỏng nhất trong lịch sử chiến tranh giải phóng ba mươi năm của dân tộc ta...

ôi có nhiều bạn đồng nghiệp trong anh em trẻ, sẽ dành dịp khác (nếu còn) viết nhiều hơn. Ở đây xin kể lại tình bạn của tôi với Huy Phương và Lương An, hai người bạn cùng lứa tuổi.

Xin nói về Lương An trước: Đó là một người bạn hiền và xin khẳng định ngay như vậy! Anh với tôi có nhiều duyên nợ. Thời anh làm tờ Thống nhất ở Hà Nội, tôi là một cộng tác viên của báo anh. Xa hơn, trong kháng chiến chống Pháp, tôi lại gặp anh tại Cùa. Mãi anh Chế Lan Viên ở khu văn nghệ vào chỉ đạo. Anh với anh Dương Tường, Thanh Hải và tôi đều ở trong Ban phụ trách trại. Anh đã viết một đoạn hồi ký về trại này ở tờ Cửa Việt, hết sức trung thực, khi đọc xong (Quảng Trị vẫn gởi đều tạp chí Cửa Việt vào thành phố Hồ Chí Minh cho tôi), tôi thích thú phải viết thư thăm và khen anh trí nhớ còn minh mẫn. Gần đây do nhu cầu thông tin với con cái, với bạn bè, tôi đã điện thoại nên việc giao lưu với nhau có phần dễ dàng hơn. Xin trở lại với trại Cùa. Ở trại đó anh em đưa bài “Bố Trạch” của tôi ra phân tích (không phải bài “Đi dân công”- một bài ca dao mà anh Đình Quang đã nhớ nhầm khi viết trong báo Văn nghệ gần đây). Anh em cho là bài thơ mang tư tưởng tiểu tư sản, mà anh Chế Lan Viên chủ trì cũng thấy vậy, nhưng sau này qua chữa bệnh ở Nam Ninh (lúc đó tôi đã làm việc ở Nhà xuất bản văn học). Anh Chế Lan Viên có viết thư phê bình về thái độ “quá khích” của mình, và chọn bài “Bố Trạch” mà anh em “phê” lúc đó, nhìn lại là khá hay viết về tình bạn, không có gì đáng phê phán.

 Tôi vẫn phục tinh thần  trung thực của anh Chế Lan Viên qua việc tự phê bình đó. Tiếc thay vì thay đổi chỗ ở quá nhiều nơi, lại bị thiên tai cùng địch họa nên tôi không giữ được cái thư rất tình cảm và trí tuệ đó của Chế Lan Viên để công bố cho mọi người cùng hay. Đoạn anh Lương An viết trong Cửa Việt có nhiều chỗ đúng, tôi vẫn lấy làm quý lắm. Sau trại Cùa, đến khi ra Hà Nội làm việc, tôi lại gặp anh Lương An (tập kết cùng vợ và con gái) và tôi trở thành bạn viết tờ báo của anh. Khi túng quá (dạo đó nhuận bút không được bao nhiêu và lương còn thấp), tôi lại phải gởi bớt lương vào cho cha mẹ tôi ở quê, cùng em Thành (lúc đó là học sinh cấp ba trường Phan Đình Phùng ở Hà Tĩnh), nên đời sống của vợ chồng tôi vô cùng thiếu thốn! Đôi lúc tôi phải sang hỏi vay mượn tiền anh chị Lương An, để không bao giờ “trả nổi” (tôi vẫn quý tấm lòng tốt của anh chị). Đến khi cháu Minh Thi mất, trong bạn bè chỉ có anh Lương An đưa đám (như trên đã nói), vì là chuyện nhà “nhỏ nhặt” tôi không muốn báo rộng ra cho bạn bè.

....................

Ông Trần Hoành sinh ngày 04/12 năm Kỹ mão (tức là 15/01/1880 (1) Dương Lịch) quê quán làng Phương Sơn (2) nay thuộc xã Triệu Sơn, huyện Triệu Phong, là con thứ hai ông ngự y Trần Toàn nên thường gọi là ông Hai Hoành. Năm lên 18 tuổi ta, để nối giữ nghiệp nhà ông được cha gửi vào học trường Quốc tử Giám tại kinh đô Huế, nhưng hai năm sau, do trí thông minh, ông lại được chọn sang học tiếp tại trường Quốc học là nơi có dạy chữ Pháp để đào tạo thành một công chức “tốt” sau này.

Các đời vua trước đặt dinh Ai Lao, trong thời Gia Long đặt đạo Cam Lộ. Nguyên đạo Cam Lộ đặt tại làng Nghĩa An. Đến năm Minh Mạng thứ 9, xây dựng thành Vĩnh Ninh tại làng Cam Lộ, rồi sau đổi đạo Cam Lộ thành phủ Cam Lộ …

Vừa ở trên (số báo trước) tôi đã phải dùng đến chữ nhiêu khê, nhưng không làm thế, không kiểm kê hết những vật dụng, không rà soát mọi ngóc ngách sẽ không thể kể hết cái tục ăn trầu ở mảnh làng quê nó phong phú đa dạng đến nhường nào. Nói như Leslie White: “Thực chất của văn hóa là năng lực biểu tượng hóa” (symbolling) thì quả là trầu cau chứa đựng những nội lực biểu tượng hóa rất tuyệt vời.

Theo tộc phả còn giữ được đến ngày nay, vị tiền bối gốc từ ngoài Bắc vào lập nghiệp ở vùng đất này húy là Chánh. Truyền đến nay được 17 đời. Tộc phả ghi vị “tiền khai khẩn khoa mục huyện quan Pháp (húy) Chánh” được Triều Nguyễn sắc phong “dực bảo Trung Hưng Linh Phổ tôn thần. Phu nhân húy Quỳnh (không rõ họ) sinh con là Phan Cẩn”.

Theo các nhà xã hội học trong cộng đồng dân tộc Việt Nam có khoảng 769 dòng họ. Con số đó là kể tất cả các chi nhánh. Nếu nói về nguồn cội thì có thể quy về khoảng 180-190 chính tông mà thôi. Điều đó cũng dễ hiểu vì trong quá trình phát triển của dân tộc nhiều người ở các miền đất khác nhau đến nơi vùng đất mới, lâu ngày sinh con, đẻ cháu lập nên một dòng họ (nói đúng hơn là một chi nhánh) và lấy tên họ của mình. 

Nhằm xây dựng làng xóm ngày càng khang trang, giàu đẹp, phát triển về kinh tế - văn hoá - xã hội có nếp sống trật tự, kỹ cương vui tươi lành mạnh trong tình làng nghĩa xóm. Gắn trách nhiệm của từng gia đình đối với toàn cộng đồng để mọi người thực hiện tốt quy ước của Làng, từng bước đưa An Mỹ vượt qua đói nghèo, lạc hậu, có chất lượng dân trí dân sinh văn minh tiến bộ.

Ngày nay, đi nghiên cứu điền dã, chúng ta thường phát hiện được nhiều tư liệu Hán - Nôm lưu trữ qua hàng trăm năm ở các đình chùa, miếu vũ, từ đường và cả tư gia. Nhìn chung, những tư liệu ấy rất quý, cung cấp nhiều điều bổ ích, giúp chúng ta soi sáng những điều mà chính sử còn mập mờ hoặc bỏ sót, nhất là phản ánh quá trình hình thành và phát triển của các làng xã, họ tộc... 

ài viết này chỉ mong ghi chép, thông tin một số nét sinh hoạt cơ bản bước đầu khảo sát nhạc cổ địa phương tại bốn điểm sau:

1- Tại làng Điếu Ngao (Nay là phường hai, thị xã Đông Hà). Đội nhạc cổ đã tổ chức ngày húy chính thức của các vị sư tổ nhạc cổ hàng năm (ngày 16, 17 tháng 10 âm lịch). Chủ lễ là một nghệ nhân 75 tuổi, cùng với một đội nhạc công và 10 nghệ nhân tham gia múa. Nghi thức lễ gồm ba phần chính: Lễ cáo yết, lễ cúng vong hồn và phần chính lễ. Nhạc nghi lễ được trình bày tuần tự như các bài bản cổ điển.