19/4/2019

• Hoàng Hải Lâm

uảng Trị, nơi sinh sống chủ yếu của cộng đồng 3 dân tộc anh em: Người Việt, Pa Cô và Vân Kiều. Sự gắn bó đoàn kết của 3 dân tộc anh em đã thắt chặt tình keo sơn giữa cộng đồng dân tộc sống trên địa bàn. Ngoài “đặc thù” vốn có là sự anh dũng trong kháng chiến, cần cù trong lao động sản xuất thì cộng đồng các dân tộc trên địa bàn tỉnh đã có sự giao thoa văn hóa với nhau, trong cách sống và các hoạt động cồng đồng, thế giới tâm linh... có những điểm tương đồng, tạo nên nét đặc trưng riêng của người và đất Quảng Trị. Tuy nhiên, sự hình thành mỗi dân tộc đều có đặc trưng riêng, nhất là thế giới tâm linh, sự gắn kết giữa người sống và người chết, giữa thế giới âm dương. Nếu như người Việt có tục “cát táng” (cất bốc mồ mả người chết từ sau khi chôn cất từ 3 -5 năm); người Pa Cô có nghi lễ “A Riêu ping” (cất bốc và cải táng mồ mà sau 5-10 năm) thì người Vân Kiều lại có những “cánh rừng ma”, nơi người chết được chôn cất một lần và vĩnh viễn nằm dưới đất, bên những cây cổ thụ già.

Quan niệm của người Vân Kiều chết là sự “tiếp nối” của những linh hồn. Con người chỉ có linh hồn là vĩnh cửu, và linh hồn cũng được thừa hưởng những thứ mà họ làm ra. Cuộc sống của hơn 70 ngàn người Vân Kiều hầu hết được chi phối bởi rừng. Cất nhà lấy gỗ từ rừng, hoa quả xin ở rừng, lúa rẫy nhờ rừng mà có. Nên, rừng là “cái nhà cuối cùng” mà mỗi con người khi chết đều trở về và quần tụ ở đó, mỗi linh hồn người được che chở bởi một gốc cây. Cũng bởi thế người Vân Kiều thường chôn người dưới gốc cây. Nhiều người đã khuất được chôn cạnh nhau (nhất là quan hệ huyết thống) tạo nên những cánh rừng ma kỳ bí.

Mỗi thôn bản có ít nhất một cánh rừng ma. Tương ứng với con số 325 thôn bản dân tộc thiểu số (trong đó có hơn 200 thôn bản của người dân tộc Vân Kiều) thì có ít nhất 200 cánh rừng ma. Ở đấy, có đầy đủ mọi thứ rất “tiện nghi” của người dân tộc Vân Kiều nằm rải rác bên dưới cây cổ thụ. Những cái nồi đồng quý giá, chiếc mâm đồng có in hoa văn rồng phượng, chiếc ấm nấu nước và bao nhiêu thứ bát đĩa, dao rựa, gùi... được người sống chia của cho người chết. Rừng ma là nơi chôn cất người chết của bản làng, nếu bản làng rộng lớn đông dân cư thì có từ hai cái rừng ma trở lên, dòng họ ít người thì chôn cất rừng nhỏ, đông người thì chôn rừng lớn. Đó được xem là nhà của người chết, là nơi bất khả xâm phạm. Người sống nếu không được già làng cho phép thì không được đi vào rừng ma, nếu tùy tiện vào rừng ma thì sẽ bị ma bám theo, gây ốm đau, thậm chí dẫn đến cái chết. Trong cánh rừng ma nhiều nấm mồ bé nhỏ được đánh dấu bằng những viên đá nhặt từ rừng. Hầu hết rừng ma của người Vân Kiều ở gần làng bản, đi chừng 0,5km là đến. Nhìn cỏ cây mọc um tùm mới biết rằng nơi đây từ lâu không có người lui tới. Đối với đồng bào Vân Kiều, khi chôn cất xong người chết đó là lần cuối cùng giữa người thân từ biệt nhau. Sau này chỉ có lễ gọi hồn về quần tụ. Mối liên hệ tâm linh giữa người còn sống với người chết chỉ là tình cảm, là linh hồn. Khi cúng ma hoặc những cái tết cổ truyền, trong mâm cúng đã có những linh hồn đến dự. Khác với phong tục “tùy táng” của người Việt, chỉ những gia đình khá giả có trang sức như vàng bạc, châu báu mới mang chôn cất theo cho người chết để tỏ lòng yêu thương. Người dân tộc Vân Kiều thường chia cho người chết một phần tài sản trong gia đình của mình. Vì với họ, khi người chết đi, ở thế giới bên kia hồn ma vẫn tiếp diễn một sự sống mới, họ cũng cần đến vật dụng của gia đình.

Đời sống của người Vân Kiều có không ít những bí ẩn xung quanh lễ nghi, phép thuật, cách giao tiếp với cộng đồng, sợi giây ràng buộc với Yàng và cả rừng xanh, với các vị thần thì rừng ma của họ cũng chất chứa nhiều bí ẩn, là nơi bất khả xâm phạm. Cũng vì thế, khi đến đây, muốn khám phá rừng ma của một dòng họ nào đó phải xin phép trưởng tộc. Được sự cho phép của trưởng dòng họ mới được thăm rừng ma. Quy ước này nhằm tránh những tác động bất thường đến những người đã khuất trong dòng họ, đa số là những tác động xấu gây ảnh hưởng đến đời sống sức khỏe và tâm linh của những người đang sống.

Nếu ai đó vào rừng ma mà không xin phép sẽ bị phạt cúng, những người có ý đồ không tốt như vào rừng ma để chặt cây, để làm những điều trái với pháp luật tại rừng ma thì bị xử phạt nặng. Người Vân Kiều không có quy định nghiêm ngặt là cấm người lạ vào rừng ma nhưng sự xin phép trước khi vào đó là nguyên tắc tối thiểu.

Đối với người Vân Kiều, cái chết là đã đi hết đời người và linh hồn trở nên thần thánh. Do đó, nếu có người chết họ không quá đau xót hay luyến tiếc, gia đình làm tang lễ xong rồi tập trung những người có sức vóc trong bản khiêng người chết đến rừng ma chôn cất. Chôn cất xong, họ trở về nhà, đi càng nhanh càng tốt, có khi phải chạy tránh trường hợp hồn ma theo người sống trở về nhà. Chết là trở về với rừng, rừng là chốn linh thiêng. Ở đó linh hồn tiếp tục “sống”. Vì thế rừng cũng giống như cái nhà của người sống, có chủ quyền hẳn hoi không ai được xâm phạm, đó là quy ước có tính luật tục và cả đạo đức. Có những dòng họ, chôn cất người chết giữa rừng già nhưng cũng có những dòng họ chôn người chết ở những nơi không có nhiều cây, chỉ sau này cây mới mọc lên thành cây to, thành nhiều cây to rồi thành rừng già.

“Phép thuật” là từ gọi chung cho các phép thổi, niệm thần, cầu khấn, cầm bùa, bỏ bùa, bỏ ngãi và đại đa số chúng được “xin”, được “lấy” từ rừng ma: Cái cây ngãi có từ rừng, vào rừng để xin phép, xin sức mạnh giúp chữa bệnh cho người dân. Giữa không gian u ám và lặng ngắt, giữa cái mát mẽ khi tiến sâu vào rừng ma và càng tiến sâu càng thấy lạnh toát người.

Ở đây, nếu người nào có phép giỏi tức là người đó có vào rừng ma để luyện phép. Bà Hồ Thị Tăng, 85 tuổi, người dân tộc Vân Kiều có phép thổi giỏi nhất vùng và biết nhiều bài thuốc gia truyền cổ xưa nhất. Bà Tăng cho hay: “Xưa, còn nhỏ, mẹ không nhớ rõ. Nhưng chưa đến 10 tuổi, mẹ của mẹ dạy phép. Ban đầu thì học cho biết cây, biết cách thổi phép. Sau muốn giỏi thì vào rừng ma để lấy phép. Mẹ đã từng ngồi giữa rừng ma nhiều đêm, cứ tưởng là bị chết rồi vì sợ lắm nhưng rồi mẹ sống được, thổi được để giúp bản làng. Ngồi giữa rừng ma ban đêm, lúc đầu nghe tiếng nhiều loài vật kêu, to có nhỏ có. Hồi xưa đây nhiều rừng già, nếu gặp hổ thì chết. Đến đêm thì thấy có chi đó sáng, như là mắt người. Rồi có bàn tay, bàn chân ai đó giơ lên trước mặt, có cả cái miệng cười hung dữ. Mẹ sợ lắm. Mẹ không biết làm việc này để làm gì, người dạy phép bảo làm thì làm theo…”

Rừng ma của người Vân Kiều còn rất nhiều bí ẩn. Nó được bao kín bởi sự thâm u của những cánh rừng. Có những câu chuyện nghe rất huyễn hoặc mà với đồng bào đó là cuộc sống nối tiếp của người chết, của những linh hồn. Không ai buộc phải tin nhưng hiển nhiên nó tồn tại. Cũng bởi thế đồng bào đem chôn người chết giữa rừng và thay vì bảo vệ từng ngôi mộ thì người Vân Kiều bảo vệ cả một cánh rừng ma. Hiện nay tục chôn cất người chết của người Vân Kiều đã có sự giao hòa đối với tục chôn cất của người Việt hoặc người Pa Cô khi đắp mộ to hoặc xây lăng mộ, dựng bia... nhưng nhìn chung, vị trí tâm linh của rừng ma trong đồng bào Vân Kiều vẫn không thay đổi.

H.H.L

17/4/2019

• Yến Thọ

rong khu vực có tên là Ghềnh Phủ nằm ven tả ngạn sông Thạch Hãn, trên địa phận làng Tiền Kiên, xã Triệu Giang, huyện Triệu Phong hiện còn tồn tại một ngôi chùa có tên chữ là Linh Quang Tự nằm quay mặt chính diện ra phía bờ sông và cũng là hướng chính gần như vuông góc với Thạch Hãn từ trên chảy về. Ngôi chùa có lối kiến trúc nhỏ bé, đơn sơ gồm 3 gian, tường xây, mái lợp ngói; bên trong đặt 3 ban thờ chính thờ 3 pho tượng Thái Thượng Lão Quân, Quan Thánh Đế Quân và Thánh Mẫu. Trong chùa còn có bức hoành phi làm bằng gỗ được sơn son thếp vàng, chính giữa đề 3 chữ Hán “Linh Quang Tự” cùng với dòng lạc khoản 2 bên: “Thiệu Trị tứ niên tuế tại giáp thìn mạng thu nguyệt cát nhật phụng tạo” và “Tiền Kiên phường” cho biết chùa Linh Quang ở phường Tiền Kiên đã có một lần tôn tạo dưới thời vua Thiệu Trị năm thứ 4 (1844). Ngoài ra, phía trước mặt chùa về phía bờ sông, dưới gốc một cây sanh có tấm bia đá (cao 1m, rộng 0,4m) khắc nội dung về sự cúng dường công đức của một người làng có tên là Trần Thị Thân để trùng tu tôn tạo lại ngôi chùa vào năm Ất Mùi (1895).

Tên tự của ngôi chùa và những di vật còn sót lại qua dâu bể thời gian cho thấy đây rõ ràng là một ngôi chùa làng, nhưng sự phối thờ các linh thần bên trong cùng với các hoạt động nghi lễ được tiến hành vào các dịp sóc, vọng... mà người dân làng Tiền Kiên đang phụng tự không thể không mang đến cho chúng ta những nghi ngại và cần đi tìm câu trả lời.

1. Tiền Kiên - Thạch Hãn...

Tiền Kiên là một làng nằm ở tả ngạn của sông Thạch Hãn, trên địa hình của dải cồn cát trong (hay còn gọi là dải tiểu trường sa) cùng với các làng Trà Liên, Tả Kiên, Ái Tử và Giang Hến. Trải qua hàng trăm năm nay, biến động địa cuộc của vùng này do sông Thạch Hãn mang lại về cơ bản là sự xâm thực dần dần về phía tả ngạn làm cho dòng sông chuyển dịch lên hướng Tây.

Sông Thạch Hãn đi qua khu vực địa hình tiểu trường sa từ chỗ đang chảy thẳng theo hướng Đông nam - Tây bắc bỗng bẻ ngoặt sang hướng Đông bắc rồi lượn một vòng hướng Đông - Đông nam lên Tây - Tây bắc để quay về lại hướng chính là Đông nam - Tây bắc. Bờ tả của đoạn uốn vòng cung này là làng Tả Kiên, Tiền Kiên, Trà Liên Tây (Triệu Giang).

Dưới góc độ hành chính của các làng xã hình thành sau thế kỷ XVII, chúng ta thấy rằng trên đoạn sông từ ngã ba Cổ Thành về ngã ba Vĩnh Phước, từ khi chúa Nguyễn đóng dinh phủ trên bờ tả của sông Thạch Hãn vào nửa cuối thế kỷ XVI, đầu thế kỷ XVII thì hai bên bờ sông là khu vực đồn trú của đội quân Ngũ Kiên gồm các cơ: Tiền Kiên, Hậu Kiên, Trung Kiên, Tả Kiên và Hữu Kiên. Cơ Hậu Kiên, cơ Trung Kiên và cơ Hữu Kiên nguyên là ba cơ nằm bên bờ hữu của sông Thạch Hãn còn cơ Tiền Kiên và cơ Tả Kiên thì nằm bên bờ tả. Ở khu vực tiếp lưu, phát nguồn của sông Vĩnh Định với Thạch Hãn, ba cơ Hậu Kiên, Trung Kiên và Hữu Kiên được thiết lập ở hữu ngạn nhằm trấn giữ điểm trọng yếu phía Nam dinh Chúa trên tuyến đường thủy huyết mạch nối vùng Quảng Trị và Thừa Thiên; còn cơ Tiền Kiên và cơ Tả Kiên là hai cơ nằm bên tả ngạn sông Thạch Hãn, sát nách dinh Chúa. Các địa điểm đồn trú này giải thể từ sau khi dinh phủ của nhà Chúa chuyển vào Phước Yên (Thừa Thiên) năm 1626. Từ đó đến cuối thế kỷ XVII, khu vực này lần lượt hình thành nên các làng mang đúng theo tên gọi của các cơ thuộc Ngũ Kiên, gồm: Tiền Kiên, Tả Kiên, Trung Kiên, Hữu Kiên và Hậu Kiên. Trong quá trình phát triển, đến nay chỉ còn bốn làng còn lưu tên cũ là Tiền Kiên, Tả Kiên, Hậu Kiên và Trung Kiên; còn làng Hữu Kiên thì biến đổi và sau đó thì sáp nhập vào làng Xuân Yên/Xuân An rồi mất hẳn tên.

Làng Hậu Kiên (nay thuộc xã Triệu Thành), làng Tiền Kiên và Tả Kiên (nay thuộc xã Triệu Giang) là những làng đến nay vẫn nằm trên các khu đất cũ.

Làng Trung Kiên nguyên xưa nằm trên một khu đất về phía bờ hữu, gần với làng Bích Khê, Tân Định (xã Triệu Long) thuộc tổng Bích La, huyện Hải Lăng; về sau (cuối thế kỷ XIX) do sự bồi lở của sông Thạch Hãn nên làng Trung Kiên chuyển sang bờ tả, thuộc tổng An Đôn, huyện Đăng Xương (nay thuộc xã Triệu Thượng, huyện Triệu Phong) trên đất phù sa bồi của bờ tả, đối diện với làng Tân Định, Bích Khê.

Cơ Hữu Kiên sau khi giải thể đã hình thành làng Hữu Kiên, tục gọi là thôn Sãi Thị (Sãi Thọ) nằm giữa làng Bích Khê với làng Cổ Thành. Vì nguyên trước đây, trong khu vực này có chợ Sãi - một trung tâm kinh tế thương mại lớn được hình thành từ sớm trên con đường mậu dịch ven sông Thạch Hãn. Cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX, sự chuyển dòng của sông Thạch Hãn đã làm biến mất khu chợ Sãi cũ cùng với làng Hữu Kiên làm cho chợ Sãi nguyên thuộc làng Hữu Kiên chuyển dần vào bên trong và thiết lập lại đầu tiên trên đất của Bích Khê. Một thời gian sau mới dịch xuống làng Cổ Thành trên địa điểm hiện nay. Làng Hữu Kiên mất hết đất, chợ Sãi chuyển đến làng Cổ Thành và đồng thời làng Xuân An được mở rộng dần về phía Đông bắc nhờ sự bồi lắng của phù sa. Và vì thế, bộ phận cư dân làng Hữu Kiên từ tổng Bích La huyện Hải Lăng chuyển sang bờ tả, lệ vào tổng An Đôn, huyện Đăng Xương rồi dần dần sáp nhập vào làng Xuân An để vĩnh viễn tên làng Hữu Kiên biến mất trên bản đồ hành chính.

Cũng như khi đi qua Cổ Thành và Hậu Kiên, sông Thạch Hãn đột ngột bẻ ngoặt ở Tiền Kiên và đầu làng Trà Liên. Các khu vực mà sông Thạch Hãn đi qua có hình thế lượn gấp khúc này trải qua nhiều thời kỳ là nơi bị xâm thực mạnh nhất. Chính vì vậy mà đến nay, làng Tiền Kiên chỉ còn là một rẻo đất nhỏ bé nằm ven sông.

Sự xâm thực mạnh mẽ của sông Thạch Hãn ở các khúc uốn đi qua làng Cổ Thành (ở bờ hữu) và Tiền Kiên (ở bờ tả) buộc cư dân ở hai khu vực này phải đặt đá trấn yểm và lập miếu thờ sát mép bờ sông để trấn giữ đất, ngăn chặn sự hung dữ của thần sông. Ở chỗ ngã ba tiếp lưu giữa sông Thạch Hãn và sông đào Vĩnh Định, trên khu vực chợ Sãi, gần đình làng Cổ Thành có miếu Thần Thạch và miếu Ngũ Hành. Ở chỗ bẻ ngoặt của sông Thạch Hãn đâm thẳng vào đất đai làng Tiền Kiên có lập miếu Ngũ Hành và rất có khả năng còn có một ngôi đền miếu thờ thần sông và trấn yểm.

Theo dân địa phương thì trong khu vực Ghềnh Phủ - nơi hiện tọa lạc của chùa Linh Quang, trước đây, còn có hai ngôi miếu cổ mặt chính hướng ra phía sông Thạch Hãn (phía Đông nam), phía bên tả là ngôi miếu Thành Hoàng và phía bên hữu là miếu Ngũ Hành (thờ 5 vị tiên nương: Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ). Ngôi miếu Ngũ Hành thì nay nằm cách một đoạn về phía Nam; còn ngôi miếu Thành Hoàng có nhiều khả năng là miếu thờ thần sông vừa có chức năng trấn yểm. Cả hai ngôi miếu này đều khó có thể có nguồn đáng tin cậy để khẳng quyết rằng chủ nhân là của người dân làng Tiền Kiên. Bởi trước khi làng Tiền Kiên hình thành từ một cơ quân đội của nhà Chúa giải thể thì khu vực này đã là đất của làng Ái Tử. Sự thờ cúng thần sông và trấn yểm những vị trí quan trọng là việc mà người dân đã phải làm từ trước đó.

2... và Ghềnh Phủ

Ghềnh Phủ là tên một địa danh lưu lại ký ức liên quan đến thời kỳ chúa Nguyễn trên vùng đất Ái Tử - Trà Bát nằm trên đất làng Tiền Kiên. Tên địa danh này hàm ý chỉ một khu vực có một ghềnh đá nhô ra ở phía bờ sông Thạch Hãn gắn với dinh phủ chúa Nguyễn.

Làng Tiền Kiên (cùng với Tả Kiên và Trà Liên) được bao bọc gần như từ ba phía bởi ba con sông là Thạch Hãn (ở phía Đông) Ái Tử/Rào Ái (ở phía Tây và Tây nam) và sông Vĩnh Phước/Nguồn Vĩnh (ở phía Bắc). Sông Ái Tử chảy từ thượng nguồn (nguồn Ái) về theo hướng Tây - đông, sau khi đi qua hết khu vực làng Ái Tử thì theo hướng tiến lại gần sông Thạch Hãn; nhưng khi đến địa phận làng Tiền Kiên, do không thể nhập được với sông Thạch Hãn nên nhánh sông này đột ngột chuyển hướng, chảy quanh co uốn khúc về phía Bắc và Tây bắc rồi tiếp tục hợp lưu với sông Vĩnh Phước (nguồn Vĩnh) để đổ vào sông Thạch Hãn tại hạ lưu phía Bắc làng Trà Liên, cách Tiền Kiên chừng gần 1km. Xét trên bình diện địa lý, nếu coi dải đất thuộc các làng Trà Liên, Tiền Kiên và Tả Kiên như một cái chai mà xung quanh các phía được bao bọc bởi sông Thạch Hãn, Ái Tử và Vĩnh Phước thì Tiền Kiên nằm ở điểm nút của cổ chai được mở ra về phía làng Ái Tử.

Do có vị thế địa chiến lược như vậy nên sau 12 năm (1558 - 1570) đặt doanh trại ở Ái Tử, Nguyễn Hoàng đã cho mở rộng quy mô lỵ sở và chuyển dinh phủ của chúa qua làng Trà Bát. Vị trí dinh phủ chúa Nguyễn Hoàng từ năm 1570 - 1600 đặt tại khu vực mà ngày nay còn lưu lại tên Phủ Thờ, nằm cách Ghềnh Phủ chừng 200m về phía Bắc.

Nhận thấy lợi thế khúc cua của đoạn sông Thạch Hãn chảy qua trước khu vực dinh, Nguyễn Hoàng đã huy động lực lượng binh lính và nhân dân trong vùng lên núi phá đá chở về đắp thêm vào khu vực này. Một mặt là để bảo vệ sự xói lở làm ảnh hưởng đến khu vực dinh do dòng sông tạo ra; mặt khác, Nguyễn Hoàng cho tiến hành xây dựng nơi đây thành bến thuyền để tàu thuyền có thể ra vào trao đổi, buôn bán hàng hóa. Dọc theo bờ sông về phía Bắc cũng cho kè ven sông để chống sạt lở. Dấu tích này ngày nay còn để lại tên các xóm Thượng Cừ (tức kè), Trung Cừ - những khu đất thổ cư vốn được hình thành vào những thời kỳ muộn từ sau thế kỷ XVII - XIX ven sông Thạch Hãn ở phía tả ngạn, thuộc đất làng Trà Liên. Dấu tích về một thời tấp nập của dinh chúa còn lại tại khu vực Ghềnh Phủ là một doi đất/bờ đá trầm tích cát kết ăn ra giữa sông Thạch Hãn và những tảng đá lớn nằm ở mép bờ sông. Đó chính là phần nhô ra của bến thuyền/thương điếm/thương cảng thời chúa Nguyễn. Sự xâm thực mạnh của sông Thạch Hãn đã làm xói lở cả khu đất ven sông làm xóa mờ nhiều dấu tích về thương cảng sông này, nhưng nhiều năm qua và hiện nay, trên bề mặt của ven bờ sông tại khu vực Ghềnh Phủ luôn có một lớp mảnh gốm, sành, sứ các loại ken dày. Đó là những mảnh gốm, sành, sứ của Trung Hoa, Nhật Bản và các nước khác; nhất là những mảnh vỡ của các đồ sành từ các lò gốm địa phương miền Trung. Những năm trước đây, các nhà khảo cổ học khi vào nghiên cứu tại khu vực này cũng đã phát hiện rất nhiều mảnh sành, sứ Trung Hoa, trong đó có các mảnh gốm sứ Nhật Bản. Điều đó chứng tỏ, trong những năm Nguyễn Hoàng thiết lập lỵ sở nhà chúa tại Ái Tử - Trà Bát, nhất là nhờ chính sách mở cửa buôn bán với nước ngoài thông qua cửa biển Việt Hải/Việt Khách/Việt Yên, Ghềnh Phủ là một bến thuyền lớn, hết sức tấp nập, nơi đây đã có nhiều tàu thuyền buôn lớn của người ngoại quốc vào đây trao đổi, buôn bán hàng hóa. “Bến cảng này chỉ riêng năm 1577 có 13 thuyền Phúc Kiến (Trung Quốc) cập bến buôn bán”¹. Chính sự buôn bán tấp nập giữa Đàng Trong với các thuyền buôn lớn của người nước ngoài như Trung Quốc, Nhật Bản, Bồ Đào Nha... đã làm nên một Đàng Trong hết sức năng động và phát triển của thời kỳ lúc bấy giờ. Sách Đại Nam thực lục tiền biên chép: “Thuyền buôn các nước đến nhiều. Trấn trở nên một nơi đô hội lớn”².

Sự mật tập của thương cảng sông Thạch Hãn nhất là đối với thương nhân người Hoa là một thực tế lịch sử. Chính điều này là cơ sở để đẻ ra cơ sở thờ tự mà từ trong truyền thống, các thương nhân luôn tìm cách để hóa giải thông qua việc thiết lập hoặc chuyển đổi các cơ sở thờ tự cũ sang một mục đích mới.

3. Hành trình khuất khúc của Linh Quang Tự

Hành trình chuyển đổi của ngôi chùa và việc thờ cúng bên trong chứa nhiều khuất khúc còn phải chờ các nghiên cứu tới đây mới tường tận. Chỉ biết rằng: Khởi thủy, ban đầu tại khu vực này chỉ là những ngôi miếu nhỏ để người dân làng Tiền Kiên làm nơi thờ cúng vị Thành Hoàng và Ngũ vị Tiên Nương (Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ). Về sau, các cơ sở thờ cúng xưa đã lần lượt biến mất và ngay tại trên khu vực này xuất hiện một ngôi chùa có tên là Linh Quang Tự (chùa Linh Quang) do người dân làng Tiền Kiên coi sóc, phụng thờ.

Cho đến nay, thời điểm đầu tiên hình thành chùa Linh Quang còn là một ẩn số nhưng chắc chắn là niên đại khởi dựng phải có trước thời Thiệu Trị. Theo bức hoành phi làm bằng gỗ được sơn son thếp vàng lưu giữ tại chùa cho biết chùa được trùng tu vào năm Thiệu Trị thứ 4 (1844) (“Thiệu Trị tứ niên tuế tại giáp thìn mạng thu nguyệt cát nhật phụng tạo”). Tương truyền, lần này, chùa được trùng tu với quy mô khang trang với một kiến trúc bao gồm một điện thờ có kết cấu khung gỗ 1 gian, 2 chái, mái lợp ngói ở chính giữa, mặt quay ra bờ sông. Phía trước điện thờ, ở bên tả có nhà sắc (nơi cất giữ các sắc phong của vua ban); phía bên hữu là nhà bia (nơi để đặt bia ghi công tích). Bên trong điện thờ, ở gian giữa phối thờ Ngọc Hoàng Thượng Đế, Thái Thượng Lão Quân và Thích Ca Mâu Ni; gian bên tả thờ Quan Thánh Đế Quân và gian bên hữu thờ Quán Thế Âm Bồ Tát. Hai bên tiền đường còn đặt tượng hai vị Hộ pháp (ông Thiện, ông Ác). Đây là cách thức thờ tự khá phổ biến của các ngôi chùa làng vùng Quảng Trị thuộc dòng Phật giáo dân gian Đại Việt.

Thời thuộc Pháp, sau những biến cố của đất nước, nhất là phong trào Cần Vương và Văn Thân, ngôi chùa bị hư hại. Đến năm Ất Mùi (1895), chùa được trùng tu, tôn tạo lại bởi công đức của một người làng là bà Trần Thị Thân (Văn bia trên bia đá dựng trước chùa ghi: Tuế thứ Ất Mùi niên, trọng thu nguyệt, cát nhật phụng chú). Ngôi chùa lúc này khá bề thế và bắt đầu phối thờ đa dạng hơn. Ngoài phối trí thờ tự như giai đoạn trước thì gian giữa còn phối thờ thêm Tam Thanh (Ngọc Thanh Thượng Đế Nguyên Thuỷ Thiên Tôn, Thượng Thanh Đại Đế Linh Bửu Thiên Tôn, Thái Thanh Đại Đế Đạo Đức Thiên Tôn) ở lớp trên cùng. Yếu tố Đạo giáo thâm nhập sâu vào chùa. Mặc dù là phối trí thờ cả Phật giáo và Đạo giáo nhưng sinh hoạt tín ngưỡng lại không theo một tôn giáo nào, chùa do làng Tiền Kiên quản lý và các lễ cúng tế theo lệ làng, hương khói vào các ngày sóc vọng.

Trong hai cuộc chiến tranh, chùa Linh Quang lại bị bom đạn tàn phá và đã có hai lần sửa chữa vào các năm 1956 và 1972. Sau mỗi lần sửa chữa thì quy mô và kiến trúc của ngôi chùa đã bị thay đổi và thu hẹp dần. Từ năm 1956, sau lần chùa bị hư hại nặng, vì không có điều kiện xây dựng lại nên làng đã chuyển cho Hội Đạo giáo Quảng Trị tu sửa và sử dụng. Từ khi chuyển cho Hội Đạo giáo Quảng Trị quản lý, chùa Linh Quang trở thành trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng của Đạo giáo toàn tỉnh Quảng Trị. Trước năm 1972, hàng năm tại chùa thực hiện 3 lễ chính đó là: Lễ vía Ngọc Hoàng Thượng Đế/Ngọc Hoàng giáng hạ vào ngày mồng 9 tháng giêng; Lễ ngày sinh Lão Tử vào rằm tháng 2 và Lễ vía Thái Thượng Lão Quân vào rằm tháng 7. Những ngày lễ này, tất cả Hội Đạo giáo Quảng Trị tập trung về chùa cúng theo nghi thức trai tế (lễ chay).

Sau ngày đất nước thống nhất (1975), Hội Đạo giáo Quảng Trị không còn tồn tại nên sinh hoạt tín ngưỡng liên quan đến Đạo giáo tại chùa Linh Quang cũng phai nhạt dần. Chùa Linh Quang lại trở về do làng Tiền Kiên thờ phụng và quản lý. Cho đến những năm cuối thế kỷ XX, trong chùa còn phối thờ các thần chủ:

- Đại Thiên Tuần thú dụ công vị tiền.

- Thái Giám Bạch mã gia tặng thượng đẳng thần.

- Kim đức Tiên bà tôn thần.

- Mộc đức Tiên bà tôn thần.

- Thủy đức Tiên bà tôn thần.

- Hỏa đức Tiên bà tôn thần.

- Đương cảnh Thành Hoàng Đại vương tôn thần vị tiền.

Các bài vị này hiện được thờ tại ngôi miếu Ngũ Hành bên cạnh chùa.

Như vậy, hành trình chuyển đổi của chùa Linh Quang là từ một ngôi miếu thờ thần sang một ngôi chùa làng rồi thành một trung tâm của Đạo giáo cả một vùng Quảng Trị để rồi quay về lại một ngôi chùa làng mà tên tự thì Phật giáo nhưng phối trí thờ tự lại là Đạo giáo. Trên hành trình ấy, yếu tố Đạo giáo và tín ngưỡng thuật chú của Đạo giáo luôn song hành với tiến trình lịch sử thay đổi về chức năng và thờ cúng của ngôi chùa. Phải chăng, gốc gác sâu xa của ngôi chùa chính là ngôi miếu thờ thần sông và cũng chính là ngôi đền mang chức năng trấn yểm để chế ngự sự hung hãn của thần sông nhằm bảo vệ khu vực Ghềnh Phủ và bảo vệ khu vực dinh Chúa Trà Bát được xây dựng ở vào thời điểm mà Nguyễn Hoàng đã cho xây kè chắn xói lở, thiết lập thương cảng trên sông Thạch Hãn (khoảng thời gian 1570 - 1575). Đồng thời, trong một địa điểm của một thương điếm/bến thuyền, hoạt động của các thương nhân vào ra tấp nập, nhất là các thương nhân người Hoa thì rất có thể đây vốn từng là một Hội quán - nơi sinh hoạt tín ngưỡng của những thương nhân.

Hành trình để trở thành một ngôi chùa làng mà bên trong việc phối trí thờ tự mang tính Đạo giáo có ẩn náu yếu tố tín ngưỡng thuật chú, trấn yểm rồi tiến đến thành một trung tâm Đạo giáo của cả vùng không thể không liên quan đến tín ngưỡng tâm linh từ một ngôi đền trấn yểm thủy thần trên sông Thạch Hãn và Hội quán của các thương nhân ở vào thời điểm mà thương cảng kề cận dinh Chúa thường xuyên bị đe dọa bởi sự xâm thực của dòng chảy sông Thạch Hãn cũng như sự mật tập của các thương nhân (nhất là các thương nhân người Hoa và người Nhật). Chính điều này đã dẫn dắt chúng ta cần hướng đến việc tiệm cận về gốc gác ngôi chùa Linh Quang là thuộc về thời kỳ chúa Nguyễn. Đối với các thương nhân, Quan Thánh Đế Quân được coi như ông Thần Tài, Thiên Hậu Thánh Mẫu là vị thần bảo trợ cho những thuyền buôn. Việc thiết lập cơ sở thờ cúng trong một trung tâm buôn bán, trao đổi để giải quyết vấn đề tâm linh, cầu cạnh sự giúp rập, chở che, phò trợ cho mua bán thuận lợi, an toàn trong những chuyến hành trình dài trên biển là hiện tượng khá phổ biến. Chính vì vậy, những địa điểm này thường có sự kết hợp phối thờ các vị thần liên quan đến Đạo giáo, Phật giáo như: Ngọc Hoàng Thượng Đế, Thái Thượng Lão Quân, Quan Thánh Đế Quân, Thiên Hậu Thánh Mẫu, Quán Thế Âm Bồ Tát. Một hội quán bên cạnh cảng sông Thạch Hãn có thể cũng đã hình thành theo kiểu như thế trên nền tảng của một nơi thờ tự dân gian có nhiệm vụ trấn yểm. Từ khi chúa Nguyễn Phúc Nguyên dời dinh vào Thừa Thiên Huế, cảng sông Thạch Hãn không còn là nơi tàu thuyền tấp nập, giao thương nên Hội quán vắng dần người lui tới, cơ sở thờ tự này được những người làng Tiền Kiên - một làng hình thành trên cơ sở một cơ quân đội của chúa Nguyễn giải thể - cai quản và duy trì thờ phụng. Từ đó, Hội quán chuyển thành Đạo quán và đến thời Nguyễn thì chuyển thành chùa với tên là Linh Quang Tự nhưng vẫn phối thờ và sinh hoạt tín ngưỡng theo Đạo giáo. Và vì thế, trong thời điểm chiến tranh liên miên của những thập niên 60 - 80 của thế kỷ XX, chùa Linh Quang trở thành nơi thu hút những tín đồ theo Đạo giáo và nhanh chóng thành trung tâm Đạo giáo của tỉnh Quảng Trị. Cuối cùng, khi hoạt động của Đạo giáo ngưng trệ, chùa Linh Quang lại trở về với một ngôi chùa mà chức năng của nó là phục vụ cho sinh hoạt tín ngưỡng dân gian - nơi phối thờ theo cách hiệp tự kể từ khi đất nước hết chiến tranh (sau 1975) và là một ngôi chùa mà danh tự thì vẫn còn nhưng danh phận thì đã biến tướng theo sự thay đổi về ý niệm tôn giáo, tín ngưỡng thời hiện đại.

Y.T

Tháng 2-2019

_____________________

Chú thích:

1. Dẫn theo: Đỗ Bang. Phố cảng vùng Thuận Quảng. Nxb Thuận Hóa, 1996.

2. Quốc sử quán triều Nguyễn. Đại Nam thực lục tiền biên, tập 1. Nxb Sử học. Hà Nội, 1962, tr. 31.

17/4/2019

• Lê Văn Thê

hị đội Hồ Xá nhận được lệnh điều hai thuyền có trọng tải mỗi chiếc thấp nhất là hai tấn rưỡi, lớn nhất là ba tấn cùng tám chiến sĩ giỏi sông nước ra chi viện huyện bạn Lệ Thủy. Ở Thị đội Hồ Xá bấy giờ có thuyền và chiến sĩ giỏi sông nước chỉ có ở trung đội Nam Hải. Ban chỉ huy thị đội phân vân: Thuyền thì có thể huy động được nhưng chiến sĩ Nam Hải vừa tham gia một đợt gùi cõng dài ngày phục vụ chiến trường mới về chưa được nghỉ ngơi dưỡng sức. Nhưng không điều động họ thì biết điều động ai? Cấp trên giao nhiệm vụ này vì đã biết ở Thị đội có trung đội thuyền chài. Anh Trương Sĩ Nam, cán bộ Thị đội, phụ trách trực tiếp Trung đội Nam Hải, xuống gặp các chiến sĩ Nam Hải để xin ý kiến dân chủ, cùng nhau bàn bạc. Tất cả ý kiến đều bàn vào, cùng thống nhất sẵn sàng nhận nhiệm vụ trên giao.

Mọi người đều cảm thấy nhiệm vụ này có điều khác lạ, khó hiểu. Từ trước tới nay chỉ có phối hợp lẫn nhau đánh máy bay, đánh tàu chiến, đánh biệt kích ngay trên địa bàn Vĩnh Linh, chỉ chi viện chiến trường miền Nam làm gì có chuyện chi viện ra miền ngoài? Hay là có cuộc chuyển quân, chuyển lực lượng hậu cần lớn cần bảo vệ vùng trọng điểm của các tuyến đường vận tải? Nếu bảo vệ đường vận tải sao phải đưa theo thuyền, phải là dân thuyền chài thạo sông nước? Anh Nam trả lời rằng anh cũng không biết vì bí mật quân sự, cấp trên chỉ mệnh lệnh như thế thôi, làm tới đâu biết tới đó.

Trung đội Nam Hải họp bàn, không cần vận động đã có đủ tám người xung phong nhận nhiệm vụ, trong đó có năm người vừa đi gùi cõng phục vụ chiến trường Nam Quảng Trị mới về. Ai cũng nghĩ rằng, đã là nhiệm vụ bí mật, chắc chắn là nhiệm vụ quan trọng. Ở ngoài đó cũng nhiều lần điều lực lượng giúp trong này gùi cõng phục vụ chiến trường. Đồng chí đồng đội khi cần phải chia lửa cho nhau.

Mệnh lệnh của trên là mang theo lương thực ăn đường, không mang theo vũ khí. Ai cũng nghĩ rằng, vũ khí chỉ đưa vào, không ai đưa ra. Khi chiến đấu sẽ có vũ khí của đơn vị bạn. Đơn vị chi viện bạn ra đi có tám chiến sĩ trong đó có Trần Ngọc Mãi, Nguyễn Hữu Ky, Trần Đức Hội, Nguyễn Hữu Ký… do Võ Mạnh dẫn đường. Võ Mạnh là chiến sĩ của trung đội thuyền chài nhưng là võ sư. Những người ở với ông lâu năm kể rằng: Họ của ông không phải là Võ, vì giỏi võ nên mọi người gọi là Võ Mạnh. Gọi lâu thành quen, mọi giấy tờ tùy thân của ông đều ghi họ Võ. Về sau, con cái của ông đều lấy họ võ: Võ Công Xuất, Võ Công Xử…

Võ Mạnh to con, chắc như gỗ lim. Nhiều lần ông biểu diễn võ công cho dân thị trấn xem. Ông nằm duỗi trên không, một đầu kê lên cối đá, mu bàn chân gác lên một cối đá khác. Trên bụng ông đặt một cối đá. Bốn thanh niên cầm chày giã cối nhưng người ông vẫn thẳng bằng.

Võ Mạnh rất ít nói. Trước khi lên đường, anh em hỏi: “Đoàn sẽ đến đâu ngoài Lệ Thủy?” Võ Mạnh trả lời: “Cứ đi rồi biết”. Trần Ngọc Mãi thường bạo mồm: “Anh không nói cho mọi người biết sẽ đến đâu, ngộ nhỡ trên đường máy bay bắn chết ông chúng tôi quay về à?” Võ Mạnh trừng mắt: “Còn lâu Mỹ mới bắn được tao”.

Đưa thuyền ra Lệ Thủy chỉ có một lối duy nhất là đường biển. Đó là tuyến đường rất nguy hiểm nhưng không có lựa chọn nào khác. Ở tuyến đường này tàu vận tải của hải quân đêm đêm vẫn bí mật đưa vũ khí và các phương tiện hậu cần phục vụ chiến trường vào đổ hàng tại bờ biển Vĩnh Thái. Các thuyền gỗ sẽ chuyển tiếp về kho của khu đội, chuyển thẳng vào Nam hoặc chuyển ra đảo Cồn Cỏ. Quân Mỹ cũng biết được sự vận chuyển của các tuyến này nên tàu chiến và máy bay Mỹ khống chế rất gắt gao. Nếu đi đêm, máy bay, tàu chiến bắn pháo sáng phát hiện được nhất định chúng sẽ đánh chìm. Anh em thống nhất phương án đi ngày, ngụy trang thành thuyền đánh cá ven bờ. Một thuyền bốn người, một thuyền năm người nhưng mỗi thuyền chỉ hai chèo, số còn lại bơi bằng dầm. Khoảng cách giữa hai thuyền xa nhau, tối thiểu là hai cây số. Mỗi khi có máy bay địch xuất hiện số cầm dầm nằm rạp xuống lòng thuyền đắp chiếu ngụy trang. Người chèo mũi vung chài đánh cá, mũi thuyền quay ra phía biển khơi. Mưu mẹo này đã thành công. Hai lần máy bay địch phát hiện, chúng bay vòng quanh thuyền, nghiêng cánh, sà xuống khá thấp nhưng không cắt bom.

Qua hai ngày hai đêm chèo bằng tay. Hai thuyền đã vào sông Nhật Lệ, chèo lên ngã ba Trần Xá, rẽ qua sông Kiến Giang, rồi về Thái Thủy. Đến đây Võ Mạnh nhảy lên bờ, dặn lại anh em: Tôi đã hoàn thành nhiệm vụ dẫn anh em đến nơi. Tôi về. Anh em cứ đợi đấy sẽ có lãnh đạo đơn vị bạn đến giao nhiệm vụ. Thị đội của ta đã có chỉ thị: Bạn giao nhiệm vụ gì cũng phải nhận và hoàn thành tốt. Sau sáu mươi ngày thì về theo đường cũ, theo cách cũ.

Có lẽ Võ Mạnh vào báo cáo ban chỉ huy ở đâu đó, chỉ một lúc sau đã có người ra đón. Người này là một liên lạc, trông dáng dấp cũng rất nông dân. Ông khoác một cây súng trường K44, đội mũ cối, mặc quân phục bộ đội nhưng bỏ áo ngoài quần, đi dép lốp đứt quai hậu. Ông nói rất mộc mạc:

- Tôi là dân quân địa phương. Lãnh đạo bận nhiều việc, gặp các đồng chí sau. Lãnh đạo nói cám ơn các đồng chí đã ra chi viện. Cơm mắm chúng tôi lo. Từ ngày mai các đồng chí bắt tay vào nhiệm vụ: chở đá, xây lò, nấu vôi.

Cả tám anh em tưởng nghe nhầm: - Ông nói cái chi. Chúng tôi ra đây chi viện chở đá, xây lò, nấu vôi? - Dạ, nhiệm vụ đó rất quan trọng! Nhiều vùng ruộng Lệ Thủy chua phèn cần vôi. Chúng tôi không đủ thuyền, không đủ vôi, không đủ người…

- Trời đất quỷ thần ơi. Chúng tôi là lính chiến. Ở trong Vĩnh Linh bắn máy bay không xuể, ra đây nấu vôi cho các ông quẳng xuống ruộng. Các ông thiếu gì người, đàn ông không làm hết việc thì đàn bà. Đàn nào mà chẳng làm được cái việc nấu vôi. Xin kiếu. Ông nói với chỉ huy của các ông, nếu không có việc chi quan trọng thì chúng tôi về.

Ông liên lạc thất thểu về. Anh em bàn tán xôn xao. Ai cũng nản.

- Hèn chi khi ra đi họ không phổ biến làm việc chi. Biết đi nấu vôi, mang kiệu rước tôi cũng không đi.

Mọi người đều muốn bỏ về nhưng nhiều người cũng còn chút băn khoăn là khi đi đã hứa với lãnh đạo nhiệm vụ nào cũng hoàn thành. Trần Ngọc Mãi quyết liệt: - Nếu mọi người ở lại tôi cũng về. Đây không phải là nhiệm vụ chiến đấu nên bỏ về không phải là đào ngũ. Với lại về để chiến đấu có phải đi trốn đâu mà lo.

Trần Đức Hội và Nguyễn Hữu Ký vốn là những chiến sĩ rất kỷ luật. Hai anh cũng không muốn nhận cái nhiệm vụ nấu vôi nhưng khuyên anh em hãy từ từ xem thế nào đã. “Ra đi bọn mình đã hứa với đơn vị ở nhà, với Thị đội, việc gì cũng hoàn thành, khó khăn nào cũng vượt qua”.Khoảng năm giờ chiều, hai cô gái trẻ gánh cơm, mắm, nước chè xanh cho đoàn chi viện. Cơm trắng. Mắm cá mòi kho với thịt lợn thái nhỏ. Canh khế nấu với tôm thịt. Bữa ăn ngon hơn rất nhiều khi còn trực chiến ở nhà vậy mà Trần Ngọc Mãi vốn háu ăn vẫn không màng tới. Cậu ta nhìn gần như không chớp mắt hai cô gái trẻ, tấm tắc: - Chà, con gái Lệ Thủy đẹp quá trời. Không biết nếu mình chấp nhận ở lại nấu vôi mấy cô đó có cấp dưỡng cho đội mình không hè!

Tối đó cán bộ huyện đội ra. Anh giới thiệu mình là thiếu úy, tên là Trần Hữu Quốc. Quốc nói chuyện thân mật với anh em, giọng truyền cảm.

- Chúng tôi biết nhiệm vụ của anh em ở trong Vĩnh Linh rất nặng nề. Vậy mà anh em vẫn ra đây chi viện chúng tôi, huyện đội và nhân dân Lệ Thủy rất biết ơn. Chúng ta chiến đấu chống kẻ thù trên mọi mặt trận. Giáo viên phải thắng giặc trên bục giảng. Công nhân phải thắng giặc trong nhà máy. Nông dân phải thắng giặc trên ruộng đồng. Chiến trường cần rất nhiều gạo. Một hạt gạo từ Thái Bình, Nam Định, từ miền Bắc đưa vào chiến trường thì rất xa xôi. Qua nhiều cầu phà, nhiều trọng điểm địch đánh phá. Không ít xe bị cháy. Bộ đội lái xe hy sinh. Nếu lúa gạo được sản xuất tại đây, phục vụ chiến trường rất gần. Đồng Lệ Thủy được gọi là một vựa lúa. Nhưng bây giờ thanh niên nam nữ ra trận nhiều, thiếu nhân công nghiêm trọng. Dù vậy chỉ thị của trên là không để đất hoang hóa. “Thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người.” Đồng Lệ Thủy nhiều nơi bị chua phèn, không có vôi không trồng được lúa. Muốn có vôi phải dùng thuyền lên núi lấy đá vôi. Huyện đã huy động nhiều thuyền vẫn không đủ phải nhờ các tỉnh chi viện trong đó có sự góp sức của các đồng chí. Chiều nay tôi nghe liên lạc nói các đồng chí muốn làm nhiệm vụ quan trọng hơn, tại đây không có nhiệm vụ nào quan trọng hơn là chuẩn bị vào vụ Đông Xuân. Phải đủ vôi khử chua cho đồng ruộng, biến toàn bộ cánh đồng Lệ Thủy thành cánh đồng năng suất cao, không có một mảnh bỏ hoang. Các đồng chí tự nguyện đến chi viện, không bắt buộc nên có thể ra về bất cứ lúc nào. Nhưng đã đến đây xin giúp cho một việc, sáng mai lên đường sớm chở cho chúng tôi hai thuyền than cám do nhân dân cảng than Thị Cầu Hà Bắc gửi vào cho chúng tôi nung vôi.

Chuyến đi chở than này do thiếu úy Trần Hữu Quốc trực tiếp chỉ huy. Anh em thuyền chài không ngờ Quốc bơi thuyền giỏi và dai sức đến như thế, không khác gì người của sông nước.

Thuyền ngược lên đến cầu Mỹ Trạch, tấp vào bến phía Bắc. Anh em kinh hoàng thấy hai chiếc ô tô Zin 130 lật nghiêng sát mép nước, than đen trào ra, vung khắp một vùng. Anh Quốc cho biết: Hai xe của quân đội chở than đến đây thì bị máy bay Mỹ phát hiện, dội bom. Hai chiến sĩ lái xe, một hy sinh tại chỗ, một bị thương nặng. Cả tám anh em chết lặng trong cảnh thương tâm. Cả hai chiếc xe đều bị dập nát. Trên vô lăng, trên ghế ngồi của tài xế còn thấm đẫm máu đỏ. Bấy giờ anh em bắt đầu nhận thức được, trồng cây lúa, sản xuất hạt gạo cũng là mặt trận cam go đánh giặc.

Thuyền vừa tấp bến trong chốc lát đã có hàng chục người, đa số là nữ, cầm cào, xẻng, rổ rá chạy đến. Nhiều người trong số đó vai khoác súng trường. Họ nhanh tay cùng anh em đội thuyền cào xúc than đổ xuống thuyền, cứ như là ai đã báo trước, họ chờ sẵn.

Chuyến vận tải đầu tiên trong đợt đi chi viện ấy cho anh em thấy tất cả mọi người, cả nước, cùng đồng tâm sản xuất phục vụ chiến đấu. Muốn thắng giặc phải làm nhiều việc, không cứ gì chỉ cầm súng, không thể nói một việc nào đó không quan trọng. Sau chuyến đi này anh em tình nguyện ở lại cùng chở đá, xây lò, nấu vôi cùng nhân dân Lệ Thủy và những đơn vị các tỉnh ngoài cùng chi viện.

Sông Kiến Giang phát nguyên từ phía Tây nam huyện Lệ Thủy. Các sông trên đất Việt thường phát nguyên phía Tây, chảy theo hướng Đông nam nhưng Kiến Giang lại chảy theo hướng Đông bắc vì vậy còn gọi là sông Nghịch Hà. Nghịch Hà là phụ lưu lớn của sông Nhật Lệ, là sông hợp lưu của nhiều sông suối phía Tây. Vì thế hai con thuyền của đội Nam Hải có thể rong ruổi lên nhiều vùng núi có đá vôi, một triền dài Trường Sơn phía Tây huyện Lệ Thủy.

Đến bến nào họ cũng được nhân dân ở đây mà phần đông là đồng bào dân tộc Vân Kiều đã gom đá vôi từ núi về, gùi cõng, chất đống sát bờ sông. Anh em chỉ việc ghé vào chất xuống thuyền. Nhiều lúc công việc này được chị em Vân Kiều giúp sức.

Càng lao vào việc, anh em càng yên tâm, phấn khởi vì nhận thấy họ không đơn độc. Cả nước đang chung tay, đồng lòng trong đánh giặc trên công việc mình làm, trên vị trí mình đứng. Càng cảm phục tài tổ chức và lãnh đạo của Đảng đến từng công việc nhỏ.

Hơn mười ngày lao động cật lực, được lực lượng địa phương phối hợp, anh em đã xây được hai lò vôi, chất đầy đá vôi, củi khô bắt đầu châm lửa. Mọi người phấn khởi lắm, vui như thời đi học nghe trống trường khai giảng. Nguyễn Hữu Ký nói mừng: - Chúng mình là dân đánh cá, bây chừ học thêm được nghề nấu vôi. Biết đâu khi hết giặc, cái nghề này lại giúp anh em mình làm giàu.

Tối đó khi lò đã rực lửa, toàn đội lui thuyền gần hầm trú ẩn sát mép sông nằm ngủ. Ai cũng vui, nghĩ tới mấy ngày nữa sẽ có hai tấn vôi được nấu chín. Nghĩ tới thời gian qua tuy vất vả nhưng được rong ruổi nhiều sông lạch Lệ Thủy. Là dân thuyền chài, họ đã ngược xuôi khắp các nguồn sông hói Quảng Trị nhưng nơi này họ chưa từng đến. Hai bên triền sông rạch nơi thượng nguồn núi rừng trùng điệp, mê hồn. Mỗi miền quê có một sự kì thú riêng, càng đi càng thú vị. Điều bổ ích hơn hết là có thêm nhận thức phong phú về cuộc kháng chiến toàn dân, toàn diện mà chính họ đang được là người trong cuộc.

Mọi người đang vui, mỗi người theo đuổi mỗi ý nghĩ riêng. Đột nhiên tiếng máy bay dội ầm ầm, gầm thét. Bom nổ từng hồi chát chúa. Lửa bung lên rực cả một vùng nơi họ dựng hai lò vôi. Máy bay rút đi cũng nhanh như lúc chúng ào tới. Cả đơn vị chạy đến nơi máy bay vừa dội bom. Cả hai lò vôi tan hoang. Đá và lửa tung tóe, đang nghi ngút khói. Dân làng cũng chạy ra rất đông. Họ mừng vì đơn vị chi viện an toàn. Hai cô gái thường gánh cơm cho đội cũng có mặt. Hai cô xoa tay lên lưng Trần Văn Mãi cười mừng: - Các anh trốn ở mô mà giỏi rứa.

Mãi thường nói lời ngọt với hai cô gái này vậy mà nổi cáu: - Tan hoang hết rồi còn cười được à? Mẹ cha giặc Mỹ, đánh chác kiểu chi mấy cái lò vôi cũng đánh.

Mấy cái lò vôi, công lao nhiều ngày xây dựng tan hoang, anh em ai cũng nản. Nó đã đánh lò vôi thì xây dựng lại, đỏ lửa lên, nó lại đánh. Biết làm như thế nào đây? Họ buộc thuyền dưới bụi cây sát mép nước nằm dài, suốt ngày không hoạt động.

Thiếu úy Trần Hữu Quốc đến làm công tác tư tưởng cho anh em: - Địch phá hai lò vôi của ta nhưng chúng ta mới là người chiến thắng.

Nghe anh Quốc nói vậy, mọi người thấy lạ chăm chăm nhìn mặt anh nghe anh giải thích: - Các đồng chí chắc chưa biết một giờ bay của máy bay phản lực chúng phải tốn hàng chục ngàn đô la. Một quả bom có giá hơn cả mấy chục cái lò vôi của ta. Cả một tốp máy bay, hàng mấy chục trái bom chỉ để đánh hai cái lò vôi. Thử hỏi ai tốn kém hơn? Lò sập nhưng đá vôi không mất, tung tóe ra nhưng vẫn còn đó.

Mọi người chưa bao giờ biết đô la, không biết cái giá của nó. Nguyễn Hữu Ky hỏi:

- Anh cho chúng tôi biết một ngàn đô mua được mấy tạ gạo?

- Nhiều tấn chứ không phải là mấy tạ.

- Ối cha mẹ ơi, thế thì thằng Mỹ quá thiệt.

Trần Hữu Quốc lại nói tiếp:

- Điều quan trọng hơn giá trị kinh tế là chúng mang bom ra, dội xuống đây thì tránh được chúng sẽ dội xuống các đơn vị chiến đấu của mình. Đồng nghĩa với việc mình chia lửa cho các đơn vị bạn. Chúng phá đường chúng ta lấp lại đường. Chúng đánh sập cầu, ta xây lại cầu. Có những cái cầu ta và địch giằng co nhau đánh sập và xây hàng chục lần nhưng đường ra trận của chúng ta vẫn thông suốt. Bây giờ chúng đánh sập hai cái lò vôi, chúng ta không xây lại thì chịu thua nó à?

Nghe nói thua giặc, máu anh hùng nổi lên, Trần Ngọc Mãi nhanh mồm:

- Thua thế nào được. Một Mỹ, mười Mỹ cũng không thua.

Toàn đơn vị cùng dân địa phương gom đá của hai lò vôi bị đánh, lại xây lò, lại lên thượng nguồn chở đá vôi, chở củi khô, lại nhóm lò nung vôi. Những ngày sau đó máy bay không đánh lò vôi.

Khi hai lò vôi của đơn vị sản xuất được mười bốn tấn vôi, thiếu úy Quốc đến thông báo: Nhờ sự giúp đỡ của đơn vị các tỉnh chi viện, nhân dân Lệ Thủy đã đủ vôi cho vụ Đông Xuân tới. (Đó là vụ Đông Xuân 1966). Các đồng chí đã hoàn thành nhiệm vụ chi viện…

Đại diện nhân dân địa phương ra cám ơn và chia tay đơn vị chi viện. Mãi rất vui vì hai em cũng có mặt. Anh ta lôi dưới lòng thuyền lên hai gói nhỏ tặng hai em làm quà. Anh em không hiểu được quà gì, cậu ta lấy ở đâu ra. Mãi cười: - Hai cái dù pháo sáng.

Hèn nào mỗi đêm máy bay ném pháo sáng trinh sát gần đơn vị, Mãi thường lấp ló ở cửa hầm theo giỏi hướng rơi của pháo sáng. Hết tiếng máy bay là nhào ra khỏi hầm, biến vào đêm tối.

Chia tay hai cô, Mãi hứa: - Hết chiến tranh anh sẽ ra thăm các em.

Đáng tiếc Trần Ngọc Mãi không trở về được Thái Thủy, Lệ Thủy. Anh đã hy sinh trong một chuyến chở hàng vượt tuyến chi viện chiến trường Quảng Trị - Bắc Thừa Thiên Huế.

L.V.T