17/4/2019

• Bùi Như Hải

ô thị hóa nông thôn là quá trình tất yếu diễn ra không chỉ đối với nước ta mà còn đối với các nước trên thế giới, nhất là các nước châu Á. Nền kinh tế càng phát triển thì quá trình đô thị hóa nông thôn diễn ra với tốc độ ngày càng nhanh chóng. Đô thị hóa nông thôn đã góp phần đẩy mạnh tốc độ tăng trưởng kinh tế - xã hội, đời sống nhân dân vì thế ngày càng được nâng cao hơn.

Ở Việt Nam, quá trình đô thị hóa nông thôn từ sau Đổi mới đến nay đã làm thay đổi được diện mạo về cảnh quan làng quê, về đời sống của người nông dân. Nhiều ngôi làng khắp mọi miền đất nước đã trở thành phố, người dân vốn gắn bó với đồng ruộng bỗng chốc trở thành tỉ phú, nhiều khu công nghiệp, các khu chế xuất và các trung tâm dịch vụ mọc lên khắc nơi... Nhưng quá trình đô thị hóa nông thôn của nước ta cũng đang đứng trước những thách thức lớn khi tăng trưởng kinh tế không đi liền với phát triển bền vững. Mặt trái của quá trình đô thị hoá nông thôn cùng những tác động xấu của kinh tế thị trường đã và đang dần đánh mất đi nhiều giá trị văn hoá truyền thống tốt đẹp trong đời sống sinh hoạt ở nông thôn nước ta. Đằng sau những ngôi nhà cao tầng, biệt thự ở vùng quê “đô thị hoá” là những vấn đề nhức nhối như làm cho nông dân bị mất đất, phương pháp đền bù khi giải phóng mặt bằng, cách thức di dân, giãn dân, về cách thức bảo tồn các công trình văn hóa làng xã, về văn hóa ứng xử, đặc biệt là đạo đức, lối sống của một bộ phận nông dân không nhỏ đang có nguy cơ bị xuống cấp trầm trọng… Trước hiện thực như vậy đã tác động một cách mạnh mẽ và làm lay động trái tim của người nghệ sỹ thúc đẩy họ sáng tác. Những tác phẩm của họ không chỉ phản ánh một cách toàn diện về hiện thực “lịch sử của cuộc cách mạng” đô thị hóa nông thôn, mà còn là một món quà vô giá, rất bổ ích để động viên người nông dân lao động hăng say, tích cực tham gia vào xây dựng đời sống nông thôn mới. Nằm trong mạch nguồn chung đó, các cây bút tiểu thuyết viết về nông thôn đương đại cũng đã phản ảnh một cách chân thực và sinh động bức tranh nông thôn trong quá trình đô thị hóa qua những tác phẩm xuất sắc như Thời xa vắng (Lê Lựu), Mảnh đất lắm người nhiều ma (Nguyễn Khắc Trường), Bến không chồng (Dương Hướng), Thủy hỏa đạo tặc (Hoàng Minh Tường), Dòng sông Mía (Đào Thắng), Ao bèo gợn sóng (Lê Trung Tiết), Ma làng (Trịnh Thanh Phong), Dòng chảy đất đai (Nguyễn Uyển)…

Hiện thực đời sống xã hội nông thôn Việt Nam trong quá trình đô thị hóa từ sau Đổi mới đến nay in đậm dấu ấn trong văn học nói chung, tiểu thuyết viết về đề tài nông thôn đương đại nói riêng. Người đọc sẽ bắt gặp hình ảnh nông thôn Việt Nam ở làng Chì trong Ao bèo gợn sóng (Lê Trung Tiết), xã Thượng Lâm trong Dòng chảy đất đai (Nguyễn Uyển) và một số tiểu thuyết khác với một diện mạo mới, có nhiều đổi thay trên bước đường đô thị hoá. Làng Chì (Ao bèo gợn sóng) từ khi có cơ chế mới, có phong trào xây dựng nông thôn mới đã đem lại những thay đổi về cảnh quan của làng quê nơi đây. Các con đường vào làng lát gạch được mở rộng, liên thông với làng xã khác, các khu công nghiệp được mở ra, vì vậy cuộc sống của người nông dân ở đây trở nên nhộn nhịp hơn. Đất đai của làng Chì trở nên sốt dịch, người dân trao đổi và mua bán đất đai trở nên sôi động, ráo riết hơn bao giờ hết: “Con đường lát gạch nghiên của làng Chì được đè lên bởi một lớp bê tông dày nửa gang tay chạy dọc từ chân đê đến tận cuối làng…, các ruộng thầu, ruộng khoán, ao công cộng được chuyển đổi tiền một cách quá đơn giản. Ao lớn được xắn ra thành nhiều ô cho thầu tới mười năm. Ruộng đồng trũng cho thầu tới mười lăm năm. Cánh bãi cũng được chuyển hóa thành tiền với thời gian thầu tới hai mươi năm… Hai hàng cột đèn cao áp chiếu xuống mặt đường sáng tỏa như sân khấu… Các ngôi nhà mái ngói cũ kỹ, rêu mốc được thay thế dần bằng những ngôi nhà hai, ba tầng cao ngất ngưởng” <7;tr.287>.

Nhờ chính sách đô thị hóa nông thôn được triển khai mà xã Thượng Lâm (Dòng chảy đất đai) có sự đổi mới khá toàn diện và có nhiều khởi sắc. Đời sống vật chất và tinh thần của người dân nơi đây được nâng cao. Sau những luỹ tre xanh, cây đa đầu làng, cây gạo ven sông giờ là những ngôi nhà cao tầng hiện đại, tiện nghi, những nhà nghỉ, quán karaoke mọc lên không ngớt: “Những nếp nhà sàn duyên dáng bắt mắt dựng trên khuôn đất sình lầy mới san lấp. Xen vào các nếp nhà sàn là những nhà gỗ hiện đại… Nép bên vệ đồi là ngôi nhà kiến trúc kiểu Tây phương cao vút, thoáng khí mà vẫn liên thông bện chặt… Theo đấy là những ngôi nhà nổi, nhà hàng dân dã nhưng không kém vẻ sang trọng; những món ẩm thực xưa xa, quê kiểng đậm chất “đặc sản”; những quầy mua bán hàng nông sản, lưu niệm do người Thượng Lâm làm ra mộc mạc, thôn dã” <9;tr.248>. Người dân nơi đây vì vậy giờ vốn rất khác xưa, “họ đã là nông dân kiểu mới, có học, lại được tiếp cận với thông tin hiện đại”, được trang bị “vi tính và Internet” <9;tr.251>.

Thế nhưng, bên cạnh những thành tựu đạt được đó thì nông thôn trong quá trình đô thị hóa cũng đang có những tác động trái chiều, đang đứng trước những thách thức khi tăng trưởng kinh tế không đi liền với phát triển bền vững. Mặt trái của quá trình đô thị hoá cùng những tác động xấu của kinh tế thị trường đã làm ảnh hưởng đến đời sống của người nông dân rất nhiều, trong đó tình trạng chênh lệch giữa tầng lớp giàu và nghèo là rất cao, dẫn đến sự phân cấp xã hội ngày càng sâu sắc, làm cản trở sự phát triển và đặt nước ta trước nguy cơ tụt hậu xa hơn so với các nước trong khu vực và thế giới. Hiện thực đó xuất phát từ thực tế nông thôn Việt Nam đi lên từ đồng đất nên chủ yếu chỉ dựa vào sức lao động của người nông dân trong việc thay đổi diện mạo ở nông thôn. Với cảm quan hiện thực nhân đạo, các nhà văn Lê Lựu (Thời xa vắng), Nguyễn Khắc Trường (Mảnh đất lắm người nhiều ma), Đào Thắng (Dòng sông Mía)… đã “áp sát hiện thực” để “soi tận đáy nỗi khổ” (Phong Lê) của người nông dân với thực trạng đời sống còn nghèo khổ, lạc hậu nơi một số làng quê trên đất nước ta. Đồng thời các nhà văn còn cắt nghĩa, tìm hiểu và lí giải những nguyên nhân, dự báo những thảm trạng tất yếu của nông thôn trong quá trình đô thị hóa. Nhờ đó những vấn đề bản chất của hiện thực đời sống được soi tỏ, góp phần rung tiếng chuông cảnh tỉnh về đời sống của người nông dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới. Làng Hạ Vị (Thời xa vắng) hiện lên tất cả những đặc trưng cho bất kỳ một làng quê nào trên đất nước ta. Cái đói, cái nghèo cứ đeo đẳng, bám riết lấy làng Hạ Vị, một làng quê “nghèo xác xơ nhất thế giới”. Người nhà quê luôn phải đối diện với mối đe dọa thường trực của cuộc sống, luôn phải chống chọi với “nạn đói có nguy cơ loang bùng khắp xã”. Cảnh gia đình ông đồ Khang “từ trưa hôm qua đến giờ chưa có hạt gì vào miệng, ông cứ siết mãi sợi giải rút bện bằng đay tơ khiến cái bụng lép kẹp thót mài như dính ệp vào xương sống” <1;tr.5>. Ngay chính những gia đình có bát ăn bát để, phong lưu nhất cũng chỉ được “ngày hai bữa: bữa sáng rong riềng non tèo tẽo và bữa chiều cháo nấu lẫn với su hào, bắp cải, rau cải và khoai lang” <1;tr.305>. Căn nguyên của sự nghèo đói đó xuất phát từ thói quen của người dân làng Hạ Vị, là “thà bỏ ruộng chứ không bỏ nghề làm thuê”, trong khi đó “đất làng cũng tầng tầng phù sa trông ngon như những tảng thịt nạc, nhưng những người nông dân ở đây không cần đến đất. Nói đúng ra họ dửng dưng với cánh bãi bồi mênh mông màu mỡ” <1;tr25>. Chính lối sống thụ động, tư tưởng còn mụ mẫm, tinh thần chưa tiến bộ… nên làng quê Hạ Vị vẫn tiêu điều xơ xác, vẫn luẩn quẩn, vẫn đói khát, nghèo khổ vây quanh, không lối thoát. Ngay chính xóm Giếng Chùa (Mảnh đất lắm người nhiều ma) được ví như “cái nhân đường, cái nhị mật”, nổi tiếng “về cái sang cái giàu toàn xã”, ấy vậy người dân nơi đây đói đến cùng kiệt, “đói vàng cả mắt. Nhiều nhà nấu cháo phải độn thêm rau tập tàng. Nhiều nhà luộc chuối xanh chấm muối”. Nhiều nhà phải “sáng chế” ra mạt ngô, thứ ngô trước đây chỉ dùng chăn gà, để ăn trừ bữa” <4;tr.6>, khiến “cái cười lúc đói đã không ra tiếng, lại bóp cho héo quắt cả mặt, trông mà nẫu ruột… Những mặt người hao gầy, nhớn nhác hớt hải cứ tưởng như vội vã đi đâu, nhưng kỳ thực chẳng có gì, cứ ra vào quanh quẩn với cái bụng sôi èo èo” <4;tr.8>. Cái thiếu, cái đói, cái nghèo không loại trừ một ai, cả làng xanh xao trong đói kém: “Đám trai làng đang tuổi ăn, tuổi lớn như những chú nghé tơ, chân tay khềnh khàng chưa định hình, nhưng da thịt trông óp quá, mặt mũi thô gầy góc cạnh. Cái thiếu, cái đói hiện lên từ ánh mắt mệt mỏi đến nước da mai mái và cặp môi khô, cả hàm răng cũng khô. Tiếng cười thiếu ăn khô tông tốc” <4;tr.21>. Hiện thực ấy, bạn đọc còn bắt gặp cảnh người dân sống hai bên bờ sông Châu Giang (Dòng sông Mía) đói nghèo, cơ hàn, làm thuê quanh năm đầu tắt mặt tối, cả “xương máu của kẻ làm thuê đổ mồ hôi sôi nước mắt, thậm chí là làng xóm vẫn đói quay, đói quắt”. Sự khổ cực ấy khiến cả đại gia đình Khuê phải sống nhờ vào những thứ chỉ để dành cho bò, lợn ăn: “Thằng Khuê cuốc thêm cụm củ đao non, bới mấy gốc sắn tầu… Cây đao còn non, chưa xuống củ nên củ đao nhỏ bằng ngón chân, sượng sưng sỉa, chưa có tí bột nào. Gốc sắn tầu trồng ven bờ dậu còn non cây… đào lên mới chỉ có rễ to, chưa có ai dám gọi là củ, dài thõng thượt, cắn vào mồm nhai sồn sột như ăn thân chuối… Cái Vân cạo nồi quèn quẹt, vét được mấy thìa cháy cháo mỏng dính dưới đáy nồi, con bé xuýt xoa khen ngon, cho vào miệng nuốt chửng. Ăn cháo xong, Vân ngồi ăn củ đao và ăn sắn luộc với anh Khuê. Củ sắn… nhai không nhừ, nuốt vào mắc cứng ở cổ. Củ đao còn khó nuốt hơn, gân cổ ra nuốt, không thấy no… bụng sôi ong óc, cồn cào” <6;tr.254-255>. Thật đúng là “kiếp người bao giờ mới hết long đong lận đận vì miếng ăn” <6;tr.30>. Cảnh ngộ của người nông dân ấy lại nhắc nhở người đọc liên tưởng đến những cảnh đói nghèo tả tơi của gia đình chị Dậu trong Tắt đèn (Ngô Tất Tố), gia đình lão Hạc trong Lão Hạc(Nam Cao)…

Sự nghèo đói, miếng ăn không chỉ làm cho người nông dân khốn khổ, mà còn trở nên hèn hạ, bần tiện hơn, thậm chí còn đánh mất đi cả bản chất lương thiện, làm tha hóa nhân cách. Chính vì nghèo đói mà lão Quyềnh (Mảnh đất lắm người nhiều ma) làm bất cứ việc gì người ta thuê, không cần tính đến công việc nặng nhọc, cao thấp về cốt cán, chỉ cần có miếng ăn. Sống nơi làng quê tắt lửa tối đèn có nhau, nhưng người nông dân làng quê Hạ Vị (Thời xa vắng) lại đánh mất đi tình làng nghĩa xóm chỉ vì “chen lấn, tranh cướp nhau từng người chủ”, vì “bớt xén ăn xin, ăn nài nắm xôi, quả chuối, vốc lạc, nắm cháy, củ khoai lang” <1;tr.26-28>. Nhà anh Phán (Ao bèo gợn sóng) giàu có nhờ chắt chiu, nhận thầu khoán từ các công trình nông thôn hóa (Nhà văn hóa xã, Trường cấp hai, Trạm bơm tiêu úng…) đã “đập tan tành cái nhà cũ, dựng lên ngôi nhà cao ngạo nghễ, trên nóc có cánh quạt gió trắng lóa quay xoe xóe cả đêm”. Và sau ông Phán là “cơ ngơi của nhà ông Thập, Phó Chủ tịch xã, rồi đến các ông, các bà cán bộ có lương hưu”. Vì thế, những nhà như anh Đình chủ lò gạch, anh Sánh chủ máy xay xát, anh Cương chủ máy công nông cày ruộng có kém thua tức tối, ghen tị đã “dồn hết của nả vốn liếng, đòi bằng hết số nợ trong dân để mua gạch xây nhà cho đúng với chính danh”. Những nhà quá nghèo khó ức không thể chịu được vì “không thay đổi được nếp nhà xưa” nên “mặt cứ ỉu xìu như bánh đa dấn nước, đến chỗ nào cũng không dám nói to” <7;tr.288>. Nhưng “con gà tức nhau tiếng gáy chưa hại bằng con người tức nhau cái nhìn”, những gia đình như anh Phí, anh Thước, anh Ba, chị Ngo nghèo rớt mồng tơi, chạy ăn chưa đủ cũng “làm dự án vay vốn Ngân hàng Nông nghiệp để xây dựng trang trại, mua bò, tậu trâu, nhưng cầm tiền ra khỏi cửa gọi ngay gạch, xi măng chở về ùn ùn, vật liệu, công xá chỗ nào chịu được là chịu. Cháo húp quanh công nợ trả dần, cứ biết là ở cửa cao nhà rộng là sướng, ra đường cũng mát mặt, thích nói sao thì nói chẳng có sợ bất cứ một thằng nào” <7;tr.289>. Cản (Thủy hỏa đạo tặc) - xã đội trưởng ăn trộm chùm chìa khóa kho lẻn vào trộm bao thóc giống của hợp tác xã để cứu đói năm miệng ăn của gia đình hắn. Chính cái đói khát, nghèo túng khiến chị Bé, anh Thọ (Mảnh đất lắm người nhiều ma) đã làm những việc phi nhân tính, đánh mất đi vốn có thật thà, chất phác của người nông dân: chị Bé “thả thuốc sâu vào nồi cháo” của chính người từng nâng đỡ chị; anh Thọ bị đổi thành tên Thó, đồng lõa với dòng họ ông Hàm đào mả cụ cố. Cũng vì nghèo khổ, miếng ăn nhưng chị Dậu (Tắt đèn - Ngô Tất Tố), Lão Hạc (Nam Cao)… vẫn giữ được nhân cách cao đẹp của mình trước cơn bão tố của hoàn cảnh.

Từ Đổi mới đến nay, nông thôn đã chuyển mình, đã có những mảng màu sáng, nhưng đâu đó vẫn hiện diện không ít làng quê, thôn xóm xác xơ, nghèo đói, tối tăm và lạc hậu. Như vậy, đời sống xã hội nông thôn đương đại có nhiều màu sắc mới mẻ, đồng thời cũng thu hẹp, khép lại tình yêu thương của con người dành cho nhau. Thực tế đau lòng đó được nhà văn Lê Lưu đề cập trong một lần hỏi chuyện tác giả: “Có một thời kỳ, thời xa vắng, người ta sống hào hùng, hồn nhiên, người ta quan tâm đến nhau, mong muốn giúp đỡ lẫn nhau”, còn cuộc sống bây giờ “đời ai người nấy lo, số phận ai nấy biết, người ta không cần quan tâm đến nhau nữa” <2; tr.550-551>.

Hiện nay, nông thôn nước ta đang đối mặt với một vấn đề phức tạp phát sinh từ quá trình đô thị hóa, đó là sự trì trệ, bẩn thỉu, tối tăm trong môi trường sống của người nông dân. Sự ô nhiễm về môi trường sống của người cũng được các nhà văn viết về đề tài nông thôn đương đại quan tâm, phản ánh. Môi trường sống ở làng Giếng Chùa (Mảnh đất lắm người nhiều ma), làng quê Hạ Vị (Thời xa vắng)... rất bẩn thỉu, tăm tối, ô nhiễm nghiêm trọng. Làng Giếng Chùa (Mảnh đất lắm người nhiều ma) là “nơi có lề thói nhất” nhưng “đường làng đầy rác rưởi và phân trâu phân bò. Đàn nhặng xanh bay đứng yên tại chỗ như những cái dấu chấm đen giữa thinh không dọc lối đi. Nắng đầu hạ đã lên một lúc lâu mà làng xóm vẫn trễ nải như con gà gật. Gió thổi vu vơ trên những lùm tre vàng xác, càng khiến những ngõ làng trống vắng đến ngẩn ngơ” <3;tr.8-9>. Nhà ông Đồ Khang (Thời xa vắng) tiếng nề nếp gia phong, anh em, con cháu làm quan to ở địa phương, huyện và tỉnh nhưng căn nhà năm gian mới xây lại “lợp cỏ tranh và lá mía lùn tịt khiến ai đã gọi là người lớn vào nhà đều phải cúi. Ba mặt và cửa của hai gian buồng xây kín như bưng. Ngày cũng như đêm phải cầm đèn, cầm đóm mới phải vướng, va đập. Gian bên phải đựng chum vại, vò, lọ, đồ ăn thức đựng và một cây sào tre treo dọc tường oằn xuống bởi đủ loại quần áo lẫn với bao tải và chiếu rách” <1;tr.44>. Người đọc cũng không khỏi chạnh lòng trước căn lều rách nát của lão Quềnh (Mảnh đất lắm người nhiều ma): “Trong chiếc lều thưng vách nứa ở ngã ba đầu làng, nắng chiều qua lớp cỏ tranh đã ải, thủng lỗ rỗ, nắng tưới khắp lên chỗ lão Quềnh nằm. Trên chiếc chõng tre ọp ẹp không mùng màn, lão Quềnh nằm duỗi dài thành một đống” <3;tr.9>.

Một vấn đề nhức nhối ảnh hướng của quá trình đô thị hóa nông thôn trong đời sống xã hội nông thôn hiện nay đặc biệt được các cây bút quan tâm sâu sắc nữa, đó là thực trạng suy thoái, băng hoại đạo đức, nhân cách của người nông dân. Đọc Mảnh đất lắm người nhiều ma (Nguyễn Khắc Trường), Lão Khổ (Tạ Duy Anh), Ma làng (Trịnh Thanh Phong)... chúng ta sẽ thấy một bộ phận người nông dân có lối sống thực dụng, chạy theo vật chất, xem quyền lực, đồng tiền là “chúa tể”, là thước đo tất cả, để rồi hãm hại, trù dập những người nông dân hiền lành, trung thực. Ở đây, cái ác không chỉ riêng cho một cá nhân nào, mà nó có nguy cơ loang bùng khắp thôn xóm, làng xã. Chính vì quyền lực và đồng tiền, Hiếu (Chuyện làng Cuội) đã táng tận lương tâm, đẩy mẹ mình đến cái chết và cũng từ đó khiến anh đánh mất hoàn toàn lòng tin ở thế hệ trẻ (như con của Hiếu). Người đọc chua xót trước hành động của Quàng (Mảnh đất lắm người nhiều ma) quyết định chôn cất người anh xấu số của mình bằng bó chiếu chỉ vì sợ tốn kém. Quyền lực và đồng tiền với sức mạnh của nó cũng như những vị kỉ của cá nhân đã len lỏi vào, che lấp các mối quan hệ thiêng liêng của gia đình, làng xã, hủy hoại dần những giá trị đạo đức cao quý, thiêng liêng mà cha ông dày công dựng xây. Chỉ vì gia đình, dòng tộc mà chú cháu ông Hàm đào mồ cha Phúc (Mảnh đất lắm người nhiều ma). Do dục vọng thấp hèn, vô đạo đức mà sau những cơn bộc phát bản năng, Lẹp (Dòng sông Mía) đã loạn luân với chị dâu và em gái mình. Và sa đọa hơn, vì lợi ích cá nhân mà cụ Chánh lấy nơi linh thiêng để làm nơi thỏa mãn lạc thú: “Không mấy ai được biết gian nhà dùng cho việc hành lạc xây phía sau điện thờ. Cụ Chánh thường nuôi mấy cô gái đồng trinh phòng có quan huyện hoặc quan Tây đi tuần thú ghé ngủ qua đêm” <6;tr.171>. Guồng quay nghiệt ngã của cuộc sống nông thôn trên bước đường hiện đại hóa đã làm xói mòn giá trị đạo đức của người nông dân. Qua lời phát ngôn của Côn với mẹ chồng: “Đánh đĩ rồi đi trôi sông” <6;tr.506>, “lúc nào cũng chính chuyên… nằm ngửa ra mời nó, chửa hoang có con, bây giờ mới lộ cái mặt ra! Lại vẫn chứng nào tật ấy, giờ sắp xuống lỗ rồi còn tí tởn, tí táu tí mẻ, sờ soạng, hú hí” <6;tr.478>. Sang, con của Khuê đã dành cho người cha của mình những lời tệ mạt, xấc xược: “Ông cút khỏi cái nhà này đi, nếu không tôi đánh ông chết ngay bây giờ” <6;tr.507>. Hay chỉ cần qua chi tiết điển hình trong Mảnh đất lắm người nhiều ma, sự phi nhân tính trong bản chất của người nông dân hiển lộ khi mọi trật tự đã bị đảo lộn và phỉ báng; con gọi bố bằng mày: “Địa chủ Đại, mày có biết tao là ai không? Dạ thưa ông tôi có biết ông, vì tôi đã trót đẻ ra ông?” <4;tr.27>.

Những góc khuất hiện thực đầy đau lòng trong quá trình đô thị hóa nông thôn đã được các cây bút tiểu thuyết viết về đề tài nông thôn đương đại mạnh dạn cảnh báo, quan tâm hăng hái chống lại cái xấu, cái ác, những ung nhọt đang còn tồn tại trong đời sống xã hội nông thôn với ước mong nông thôn nước ta ngày càng giàu đẹp, công bằng, dân chủ văn minh hơn.

Như vậy, xã hội nông thôn và người nông dân Việt Nam trên con đường đô thị hóa đã được các cây bút tiểu thuyết viết về đề tài nông thôn sau Đổi mới trực tiếp phản ánh một cách toàn diện, chân thực và sâu sắc. Bên cạnh một nông thôn Việt Nam đổi thay nhanh chóng về mặt vật chất và tinh thần, đó là sự hiện đại của một số vùng nông thôn, sự giàu có của một tầng lớp nông dân, thì nông thôn trong quá trình đô thị hóa cũng đã làm vỡ tung, đảo lộn nhiều giá trị văn hóa tốt đẹp vốn dựng xây trước đó và cũng không ít vùng quê ngày càng xác xơ, nghèo khổ. Quá trình hiện đại hóa nông thôn là tất yếu khi chúng ta đang ở thế kỷ XXI: hội nhập và phát triển. Tuy nhiên, chúng ta đừng bao giờ giẫm lên vết xe đổ của các nước đi trước khác và đừng bao giờ lãng quên nông thôn và nông dân.

B.N.H

_______________

Các tác phẩm tham khảo:

1. Lê Lựu (1986), Thời xa vắng, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội.

2. Lê Lựu (2002), Tạp văn, Nxb Văn hóa - Thông tin, Hà Nội.

3. Dương Hướng (1990), Bến không chồng, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội.

4. Nguyễn Khắc Trường (1990), Mảnh đất lắm người nhiều ma, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội.

5. Hoàng Minh Tường (1996), Thủy hỏa đạo tặc, Nxb Văn học, Hà Nội.

6. Đào Thắng (2004), Dòng sông Mía, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội.

7. Lê Trung Tiết (2006), Ao bèo gợn sóng, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội.

8. Trịnh Thanh Phong (2007), Ma làng, Nxb Văn học, Hà Nội.

9. Nguyễn Uyển, (2011), Dòng chảy đất đai, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội.

17/4/2019

• Phạm Xuân Dũng

hà văn Lê Tri Kỷ (1924 - 1993) tên thật là Nguyễn Duy Hinh sinh ngày 14/6/1924 tại thôn Lưỡng Kim, xã Triệu Phước, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị, mất ngày 8/5/1993 tại Hà Nội.

Sau Cách mạng tháng Tám ông tham gia Thanh niên cứu quốc, năm 1946 làm Bí thư Thanh niên cứu quốc huyện Gio Linh, sau được điều sang công an làm Chánh văn phòng Công an tỉnh Quảng Trị. Cuối năm 1949 ra Việt Bắc làm phái viên kiểm tra của Nha Công an Trung ương, cuối năm 1951 là Phó trưởng ty Công an tỉnh Bắc Giang. Từ năm 1952 về Bộ Công an làm cán bộ nghiên cứu, sau ra lại Bộ Công an làm Phó trưởng phòng Nội gián, rồi hoạt động tuyên truyền, rồi giữ chức Phó giám đốc Nhà xuất bản Công an nhân dân cho đến lúc nghỉ hưu, quân hàm đại tá công an.

Một số tác phẩm chính của ông như: Thủ phạm vụ án Ôn Như Hầu (ký sự, 1960), Phố vắng (tập truyện ký, 1961), Một người không nổi tiếng (truyện ký, 1970), Biến động ngày hè (kịch bản sân khấu, 1976), Những tiếng nói thầm (truyện ký, 1978), Câu lạc bộ chính khách (tiểu thuyết, 2 tập, 1986), Không thiện không ác (tập truyện, 1988), Truyện ngắn Lê Tri Kỷ (tuyển tập, 1995).

Kịch bản sân khấu “Biến động ngày hè” ấn hành năm 1976 viết về vụ án Ôn Như Hầu ở Hà Nội sau khi Cách mạng tháng Tám thành công một thời gian ngắn. Nguyên mẫu cho nhân vật công an trong vở kịch chính là nhà cách mạng Nguyễn Tạo, ông từng ở nhiều nhà tù khét tiếng thời Pháp thuộc, trong đó có nhà tù Lao Bảo và là chuyên gia vượt ngục, một con người mà hành trạng như huyền thoại. Nguyên mẫu này còn xuất hiện đậm nét qua nhân vật chỉ huy điệp báo trung ương Trần Châu Phong (cũng giống với công tác ngoài đời của Nguyễn Tạo là Trưởng ty điệp báo trung ương trong thời kỳ này) trong cuốn tiểu thuyết tình báo hai tập mang tên “Câu lạc bộ chính khách” (NXB Công an nhân dân năm 1986). Có thể nói đây là đỉnh cao trong văn nghiệp Lê Tri Kỷ và cũng là một hình mẫu của thể loại trinh thám chính trị ở nước ta mà bạn đọc thường gọi nôm na là truyện tình báo, phản gián. Dưới tên nhân vật Trưởng ty điệp báo trung ương Trần Châu Phong, tác giả kịch bản và đạo diễn một điệp vụ táo bạo trong kháng chiến chống Pháp. Nếu ai quan tâm đến thể loại truyện trinh thám chính trị sẽ thấy điệp vụ này tương tự như một điệp vụ ở nước Nga Xô - viết sau Cách mạng tháng Mười khi giăng lưới dụ tướng Bạch vệ Xa-vin-cốp từ nước ngoài trở về và tóm gọn. Điệp vụ công phu này được tái hiện khá sinh động trong cuốn tiểu thuyết cũng hai tập nhan đề “Trừng phạt” của văn học Xô-viết. Một điều thú vị là nhân vật Nguyễn Tạo không hề hay biết điệp vụ nói trên của Liên Xô nhưng ông vẫn đủ mưu trí và táo bạo nghĩ ra diệu kế lừa đối phương một cách ngoạn mục. Phải chăng những tài năng dù cách xa vẫn có cách nghĩ tương đồng?

Nhà văn Lê Tri Kỷ cho biết khi viết tác phẩm này ông đã mất nhiều năm thu thập tài liệu, gặp gỡ nguyên mẫu, nhân chứng nhiều lần và công phu trong lao động nhà văn. “Câu lạc bộ chính khách” đã được người đọc đón nhận và được các nhà văn, đạo diễn đánh giá cao. Yếu tố có tính quyết định thành công của tiểu thuyết này cũng như nhiều tác phẩm khác của Lê Tri Kỷ là sự am hiểu về ngành công an, điệp báo, khả năng phân tích tâm lý tinh tế và thấu đáo, cách đặt ra những tình huống ngặt nghèo để nhân vật đứng trước những thử thách cũng như lựa chọn và trên hết là trái tim nhân hậu chứa chan tình yêu con người, sự lao động cẩn trọng đã làm nên “thương hiệu” Lê Tri Kỷ. Viết về đề tài hình sự, vụ án, tình báo nhưng tác giả không hề sa vào những chuyện ly kỳ, những pha giật gân câu khách, những vẽ vời quá đà mà trái lại rất chừng mực, lại đi sâu vào đời sống nội tâm nhân vật, khắc họa sinh động diễn biến tâm lý vốn dĩ phức tạp, quan tâm thật sự đến số phận con người với đủ cung bậc hỷ, nộ, ái, ố. Tiểu thuyết “Câu lạc bộ chính khách” thu hút sự quan tâm của dư luận còn bởi đoạn kết câu chuyện gắn liền với chiến công điệp báo diễn ra trong kháng chiến chống Pháp: đánh chìm thông báo hạm Amyot d’Inville, chiến hạm lớn nhất của quân đội viễn chinh Pháp ở Đông Dương.

Nửa thế kỷ sau sự kiện này, khi đọc truyện của Lê Tri Kỷ, vẫn có người còn quan tâm và nghi vấn chiến hạm này chỉ bị thương chứ không phải bị đánh chìm, nó về cảng Hải Phòng được sửa chữa rồi về lại nước Pháp. Ý kiến này được đưa lên mạng xã hội. Một đại tá Bộ tổng tham mưu Quân đội nhân dân Việt Nam đã nói rằng: chính ông giám đốc một công ty trục vớt tàu biển khi chỉ huy người lặn xuống biển Sầm Sơn tìm lại tung tích con tàu đã sờ đúng cái chân vịt của chiến hạm này, nên quả quyết với ông, chiếc tàu không về cảng Hải Phòng, càng không thể về lại nước Pháp như có người đã nghi vấn mà vĩnh viễn nằm trong vùng biển Việt Nam.

Tính nhân văn sâu sắc và tinh tế trong văn chương Lê Tri Kỷ, có thể nói đây là điểm sáng nhất, và chính nó cũng làm nên thành công nổi bật trong văn nghiệp của ông. Chẳng hạn truyện ngắn “Bí mật cho những cuộc đời” nói về một người từng làm công tác thuế vụ sau Cách mạng tháng Tám. Anh ta nhanh nhẹn, tháo vát làm rất được việc, mỗi tội háo sắc. Chính vì vậy đã phạm kỷ luật vốn rất khắt khe vào thời ấy. May mà gặp được cán bộ công an từng trải và nhân hậu không xử nặng còn tạo điều kiện cho anh sang công tác khác thích hợp hơn và cũng tránh xa cám dỗ khó vượt qua ở tuổi thanh niên. Và sau bao năm làm việc anh cán bộ thuế vụ ngày xưa đã luôn rèn luyện, phấn đấu trở thành một con người có ích, một cán bộ gương mẫu. Dụng nhân như dụng mộc, nếu chỉ cần khắt khe, dù là làm đúng nguyên tắc có khi làm hỏng cả một cuộc đời. Câu chuyện xưa chỉ có mấy người trong cuộc biết với nhau, sống để dạ, chết mang theo dù thực ra không phải nghiêm trọng được đặt tên cho truyện ngắn này và cả tập truyện.

Cùng với cách nhìn như vậy, truyện ngắn “Mụ Quới” lấy bối cảnh vùng quê Quảng Trị cũng sau Cách mạng tháng Tám. Nhân vật vốn khá phổ biến ở làng quê thời thực dân phong kiến với những thói xấu như lười nhác, cắp vặt, đanh đá, chua ngoa khiến nhiều người ghét. Nhưng khi nước nhà độc lập, bà thấy cuộc sống xung quanh nhiều người giác ngộ, ý thức mình bây giờ là người dân tự do, không nô lệ, hầu hạ ai cả, phải có lòng tự trọng, tự hào và cố sống tử tế. Và bà đã lột xác không ngờ trở nên một công dân mới, quá trình hoàn lương không đơn giản nhưng đầy hứa hẹn trong một bối cảnh rung trời chuyển đất. Mọi người không gọi bà là “Mụ Quái” như trước, cũng không thể gọi “Mụ Quý” như tên khai sinh vì nghe chưa thuận tai nên gọi chệch đi là “Mụ Quới”. Một truyện ngắn hay và cảm động vì tác giả luôn nâng niu số phận con người, phát hiện ra những mầm thiện dù là nhỏ nhất để thắp sáng cuộc đời này.

Và cũng chính lòng tin vào sự hướng thiện gần như bất diệt của con người, nhà văn đã viết nên truyện ngắn “Giấy chứng nhận cho quỷ dữ” được cả giới văn bút trầm trồ. Nhân vật Nguyễn Viết Lới phạm trọng tội gián điệp trong kháng chiến bị tòa án Bình Trị Thiên kết án tử hình. Nhưng cán bộ công an Lê Huy bằng lòng trắc ẩn và vị tha đã xin cho giảm án. Lới cải tạo rất tốt, hơn hai mươi năm được ra tù. Lẽ ra câu chuyện sẽ chẳng cần bàn thêm nếu như Nguyễn Viết Lới không đến xin ông cán bộ công an cao cấp Lê Huy một giấy chứng nhận đã từng bị tù đày để Chính phủ Pháp hoàn trả lương. Ông Lê Huy quá bối rối bèn đến nhà Lới để tìm sự thật. Người vợ ông ta đã nói những lời rất thấm thía: Bác cho rằng ông Lới nhà tôi vẫn là một tên gián điệp? Thế thì hai mươi ba năm cầm giữ ông ấy trong trại các bác làm được việc gì?... Bày ra các trò thể thao văn nghệ thi đua, khen thưởng để mà làm gì, nếu các bác bắt một tên gián điệp vào tù lúc hai mươi tuổi, khi ra tù hắn gần năm mươi hắn vẫn y nguyên là một tên gián điệp? Không, tôi không tin các bác xoàng như vậy, vì qua thực tế ông Lới nhà tôi, tôi hiểu các bác quả là những thợ rèn người kỳ tài, thế thì chỉ có điều là các bác không hiểu, không tin vào sự nghiệp đẹp đẽ của mình. Viên quặng ra khỏi lò thành thép là điều ai cũng thấy. Nhưng con người xấu ra khỏi lò thành người tốt không phải ai cũng chịu ngay vì nó còn bị bao nhiêu thứ lòng dạ hẹp hòi và đầu óc tối tăm của con người kéo lại.

Trong truyện ký “Những tiếng nói thầm” nhà văn Lê Tri Kỷ lại cho thấy khả năng phân tích tâm lý tinh tường khi tác giả tự phân tích chính mình. Đoạn văn sau cho thấy rõ nội tâm của một con người xa quê hai mươi lăm năm, từ 1948 đến 1973, sau hiệp định Paris mới trở lại cố hương Quảng Trị, văn phong đẹp, tinh tế, giàu chất biểu cảm rất tiêu biểu cho Lê Tri Kỷ:

Hai mươi lăm năm - Một sáng đầu xuân năm 1973, tôi trở về Quảng Trị.

25 năm!

Tại sao với một người chờ đợi quá lâu, thì lời nói đầu tiên khi hết chờ đợi thường là một lời về thời gian nhỉ?

Lẽ nào những nỗi đau xé ruột, những thương nhớ thắt tim, những mừng vui kinh ngạc đến điên người, tóm lại, cái mớ cảm xúc bộn bề, sôi sục bị đè nén lâu ngày đến như thế, khi vùng dậy, lại chỉ chứa đựng trong một ý niệm máy móc về con số?

Cũng như mọi người, điều đầu tiên trong đầu tôi khi xe qua cầu Hiền Lương, là một ý nghĩ về thời gian xa cách. Nhưng mãi đến khi viết những dòng này, tôi mới biết rằng lúc đó mình chưa hiểu thế nào là hai mươi lăm năm.

Thời gian không tính bằng năm, tháng, ai đó nói ra câu ấy lần đầu tiên hẳn là người biết nếm từng giây phút đời mình...

Nhưng Lê Tri Kỷ không chỉ là nhà văn tài năng, đặc biệt trong lĩnh vực trinh thám, không chỉ là cây bút đặc sắc trong phân tích tâm lý thấm đẫm nhân văn, thấu đáo nhân tình mà còn là một “bà đỡ” mát tay cho nhiều nhà văn, nhất là khi ông lãnh đạo Nhà xuất bản Công an nhân dân. Các nhà văn trong lực lượng Công an nhân dân như Ngôn Vĩnh, Văn Phan... đều trưởng thành trong nghề nhờ sự chăm chút nghiêm khắc và tận tình của một đàn anh giàu kinh nghiệm. Nhà văn Xuân Đức kể khi xuất bản cuốn tiểu thuyết “Người không mang họ”, tác giả ra Hà Nội thì đã được nhà văn Lê Tri Kỷ chúc mừng người viết đã có đóng góp một tác phẩm đáng kể cho Nhà xuất bản Công an nhân dân và bạn đọc.

Lê Tri Kỷ được nhiều bạn văn và đông đảo độc giả quý trọng ở cả hai phương diện: con người và nhà văn, một điều không phải nghệ sĩ nào cũng đạt được. Bởi vậy mặc dù nhà văn đã đi xa ngót một phần tư thế kỷ, nhưng những ai yêu mến văn chương đích thực đều tri kỷ với nhiều tác phẩm của ông.

P.X.D

29/3/2019

• Trương Văn Khoa

Hơn một thập kỷ đã trôi đi. Thời gian đủ dài để chúng ta quên đi mọi thứ nhưng đối với những người yêu mến Trịnh Công Sơn, những sáng tác ngày ấy vẫn còn nguyên vẹn và quyến rũ. Âm nhạc của ông đã vượt thời gian và không gian. Một lần, Trịnh Công Sơn nói, có một điều gần như không thay đổi là mùa xuân nào cũng từng ấy bạn bè vây quanh, chỉ có khuôn mặt tình yêu là không như cũ. Với hơn 600 nhạc phẩm, Trịnh Công Sơn đã dành hết cuộc đời của mình cho tình yêu, quê hương và thân phận. Qua tiếng hát nồng nàn tình ái của Khánh Ly, nhiều bài hát của ông đã trở thành nổi tiếng, được công chúng biết nhiều với  những giai điệu da diết về những kỷ niệm đầy nhớ thương.

Diễm xưa

Mối tình học trò, có lẽ đơn phương, kéo dài từ khi Trịnh Công Sơn còn ở Huế cho đến khi ông vào Sài Gòn học. Cha mẹ Diễm khó, thậm chí không thích Sơn. Thế nhưng Sơn cứ đeo đuổi hình bóng Diễm, bởi Diễm chưa có biểu hiện nào xa lánh và cũng không có lời lẽ cự tuyệt tình yêu của Sơn.

Mùa mưa ở Huế dai dẳng và lê thê. Ông cứ lang thang qua những lăng tẩm, đền đài cổ xưa:

“Mưa vẫn mưa bay trên tầng

tháp cổ

Dài tay em mấy thuở mắt xanh xao

Nghe lá thu mưa reo mòn gót nhỏ

Đường dài hun hút cho mắt

thêm sâu...”

Diễm thi đậu Tú Tài vào Sài Gòn học Văn Khoa. Sơn trượt về lại Huế, bỏ ngang việc học vì gia đình lâm vào cảnh sa sút. Buồn và tự ái, Trịnh Công Sơn không liên lạc với Diễm nữa. Có lẽ vì vậy, Diễm cũng lơ luôn. Dấu chân xưa nhạt nhòa để lại cho Sơn những ngày tháng đầy xót xa, hoài niệm:

“...Mưa vẫn hay mưa trên hàng

lá nhỏ

Buổi chiều ngồi ngóng những

chuyến mưa qua

Trên bước chân em âm thầm lá đổ

Chợt hồn xanh buốt cho mình

xót xa...”

Diễm đâu biết, Sơn đang đau khổ. Ông cố nén mọi đớn đau trong im lặng. Nhớ nhung dày vò Sơn từng đêm. "Diễm Xưa" ra đời để vơi bớt nỗi niềm trong lòng:

“...Chiều nay còn mưa sao em

không lại

Nhỡ mai trong cơn đau vùi

Làm sao có nhau, hằn lên nỗi đau

Bước chân em xin về mau...”

Viết xong ca khúc, lòng Sơn thanh thản. Ông cảm thấy vơi đi rất nhiều nỗi nhớ và tình yêu. Trong lòng Sơn chỉ còn một chút tình mong manh như sương khói, không còn nồng nàn, mãnh liệt như trước. Tình yêu ấy giờ đã quá xa xăm, để Sơn phiêu lãng vào miền lãng du:

“...Mưa vẫn hay mưa cho đời

biển động

Làm sao em nhớ những vết chim di

Xin hãy cho mưa qua miền đất rộng

Để người phiêu lãng quên mình

lãng du...”

Một dịp, Trịnh Công Sơn vào Sài Gòn, tìm đến cư xá nơi Diễm đang nội trú với ý định tặng nàng bản nhạc để làm kỷ niệm một thời. Không gặp được Diễm, ông nhờ mấy cô bạn gái đang đứng ngoài cổng trao lại giùm. Khi quay lưng đi được một quãng, ông nghe tiếng Diễm từ trên "ban công" gọi theo:

- Anh Sơn! Anh Sơn! Anh Sơn ơi!

Nhưng Trịnh Công Sơn không ngoái nhìn lại, cúi đầu đi thẳng. Tiếng gọi vẫn còn văng vẳng sau lưng mãi đến giờ. Kể từ ngày ấy, Trịnh Công Sơn tự nhủ lòng, sẽ không bao giờ tìm gặp lại Diễm nữa.

Trời cứ mưa. Ngoài kia biển vẫn động. Diễm làm sao biết bia đá không đau ? Và Diễm có bao giờ nghĩ rằng, sỏi đá cũng có ngày cần có nhau:

“...Mưa vẫn hay mưa cho đời

biển động

Làm sao em biết bia đá không đau

Xin hãy cho mưa qua miền đất rộng

Ngày sau sỏi đá cũng cần có nhau”.

Cuối cùng cho một tình yêu

Đại học Văn khoa Huế ngày ấy có nữ sinh viên Trần Thị Nh. H. Cô không nằm trong danh sách người đẹp nhưng hay mặc áo dài tím. Với dáng đi mềm mại, hát hay, H được nhiều người mến mộ. Trong những người theo đuổi đó, có họa sĩ Trịnh Cung (bạn thân của Trịnh Công Sơn), người đang học Mỹ thuật Huế, rất say mê Nh. H.

Nhiều người nói, vì yêu Nh.H nên Trịnh Cung làm thơ. Và ông cũng đã thú nhận tình cảm đơn phương đó. Điều oái oăm, cho đến nay, Nh. H. đã có cháu nội, ngoại nhưng vẫn chưa biết “Cuối cùng cho một tình yêu” là bài thơ của Trịnh Cung viết cho chính mình.

Tuy nhiên, sau này Trịnh Cung lại hoài niệm, “Cuối cùng cho một tình yêu” là nỗi niềm của ông khi ra Huế. Thời đó, nữ sinh Ðồng Khánh tan trường như những cánh bướm bên bờ sông Hương. Nhìn họ, Trịnh Cung cảm thấy lạc lõng vô cùng vì chẳng bao giờ nói chuyện được với ai bởi phong cách Huế rất riêng và kín đáo. Ông chỉ biết đi theo,  ngắm nhìn, mơ mộng rồi làm thơ. Hình ảnh cô gái Huế được Trịnh Cung hư cấu thành một chuyện tình.

Bài thơ “Cuối cùng cho một tình yêu” của Trịnh Cung được Trịnh Công Sơn phổ nhạc vào năm 1958 đã đạt đến đỉnh sầu với một giai điệu đẹp, thanh thoát:

“Ừ thôi em về

Chiều mưa giông tới

Bây giờ anh vui

Hai bàn tay đói...”

Ừ, thôi em về. Đó là sự thả trôi, buông rời trong buồn tủi. Vết hằn thời gian. Quá khứ có nhau, tương lai không còn nữa. Chiều mưa giông đã làm trôi đi những kỷ niệm, dấu chân xưa rồi cũng nhạt nhòa.

Trịnh Cung nói, ừ thôi em về. Nhưng em về rồi, thì sao? Em về rồi, bàn tay lại đói. Em đi khỏi, em đâu còn trong vòng tay nữa. Mà dường như em đâu có bao giờ trong vòng tay đâu?  Bàn tay của Trịnh Cung luôn đói khát vì một bóng hình. Ông cứ mãi đi theo sau những chiều tan trường, để rồi “hai bàn chân mỏi” cho “tình yêu xứ này”:

“…Bây giờ anh vui

Hai bàn chân mỏi

Thời gian nơi đây

Bây giờ anh vui

Một linh hồn rỗi

Tình yêu xứ này …”

Ai cũng như vậy, một lần yêu thương là một đời bão nổi. Và như thế, lời giã từ trên vừa hé trên đôi môi, sầu anh đã xuống đầy khi bầu trời đang vần vũ cơn mưa giông đầu mùa:

“…Một lần yêu thương

Một đời bão nổi

Giã từ giã từ

Chiều mưa giông tới…”

Trịnh Công Sơn gần như giữ nguyên bài thơ và chỉ chỉnh lại câu thơ cuối cùng “Lời ca anh nhỏ, nỗi buồn hôm nay” của Trịnh Cung trở thành “Lời ca anh nhỏ, nỗi lòng anh đây” đầy luyến tiếc:

“…Em ơi, em ơi!

Sầu thôi xuống đầy

Làm sao em nhớ

Mưa ngoài song bay

Lời ca anh nhỏ

Nỗi lòng anh đây…”

Sau này, Khánh Ly kể, ca khúc “Cuối cùng cho một tình yêu” khởi nguồn từ một đêm buồn và tan tác. Trịnh Cung và Trịnh Công Sơn gặp nhau tại Huế và sống chung trong một căn gác nhỏ. Lúc đó, Cung khoảng 19 và Sơn chỉ 18 tuổi. Họ chơi với nhau vì cùng tâm hồn thi ca khi Trịnh Cung chưa hề là một họa sĩ. Một đêm khuya, trong căn phòng nhỏ, Trịnh Cung vừa khóc, vừa đốt từng bài thơ mà ông đã dành hết những tình cảm thân thương nhất cho Nh.H. Trịnh Công Sơn thức giấc, choàng tỉnh dậy và giữ lại được một bài thơ ở trang cuối. Đó là “Cuối cùng cho một tình yêu”.

Thế nhưng, Trịnh Cung tâm sự, bài thơ viết vào năm 1958, Trịnh Công Sơn phổ nhạc ngay trong năm đó. Đến 1963 (5 năm sau đó), ông mới đốt thơ. Vì sao Trịnh Cung phải đốt thơ ? Ông cho biết, ông đốt thơ vì một thái độ. Trịnh Cung không muốn dính líu đến thơ ca để có thời gian tập trung cho hội họa, một lĩnh vực mà ông rất mê say. Chính vì thế, ông đã hủy bỏ thi ca kể từ ngày ấy.

Có lẽ Khánh Ly đã nghe Trịnh Công Sơn hư cấu thành một chuyện tình để “Cuối cùng cho một tình yêu” trở nên hấp dẫn hơn chăng ?

Tôi ơi đừng tuyệt vọng!

Năm 1990, nữ tiếp viên hàng không Trần Vân Anh đến từ thành phố Hồ Chí Minh đã gây "choáng ngợp" tại cuộc thi hoa hậu Việt Nam với chiều cao 1m70. Lúc bấy giờ, người đăng quang ngôi vị hoa hậu là Nguyễn Diệu Hoa (Hà Nội) chỉ cao 1m58 và á hậu 2 Trần Thu Hằng cao 1m60.

Trịnh Công Sơn bị "sét đánh" ngay lập tức.

Theo lời các thành viên trong Ban tổ chức cuộc thi, Sơn "mê mẩn" Trần Vân Anh ngay từ cái nhìn đầu tiên. Ông trầm trồ: "Đẹp quá!". Bởi vậy, công chúng không có gì bất ngờ khi sau cuộc thi một thời gian ngắn, dư luận rộ lên lời đồn đoán về mối quan hệ thắm thiết của nhạc sĩ họ Trịnh với nữ tiếp viên hàng không này.

Có lẽ, Vân Anh được cho là bóng hồng gợi cảm hứng cho nỗi buồn trong những ca từ đầy day dứt, tiếc nuối của ca khúc "Tôi ơi đừng tuyệt vọng !":

“Đừng tuyệt vọng, tôi ơi đừng

 tuyệt vọng

Nắng vàng phai như một nỗi

đời riêng...”

Trịnh Công Sơn nói: “Hôm ấy, giữa phòng triển lãm tranh, có người con gái tha thướt trong chiếc áo lụa màu ve chai. Một thoáng ngỡ ngàng bởi Trịnh Công Sơn rất quen. Đôi mắt, đôi môi, nụ cười ấy tỏa sáng và tinh khiết. Khoảnh khắc đó đã thực sự bùng cháy”.

Thế rồi, căn nhà của Trịnh Công Sơn ở 47C Phạm Ngọc Thạch, quận 1, thành phố Hồ Chí Minh thêm một giai nhân. Không gian, thời gian ở đó như dừng lại, tình tứ và rộn ràng. Anh em, bạn bè rất mừng khi hay tin con người suốt mười mấy năm chưa lấy vợ, nay sắp sửa bước vào vườn địa đàng của trần gian. Vân Anh nhỏ hơn Trịnh Công Sơn 30 tuổi.

Kể từ đó, mỗi sáng, Sơn thường ngồi uống một chút gì ở quán cà phê 81 - Trần Quốc Thảo cùng bạn bè. Câu chuyện tùy hứng, lúc chuyện đời, chuyện người, có khi là chuyện tiếu lâm nhưng ít trò chuyện về âm nhạc. Trong ông đang có niềm hạnh phúc thật thanh thản, thật nhẹ nhàng.

Lúc bấy giờ, ông còn mẹ. Bà thương và rất cưng hai người. Bà cũng mong có cháu nội. Đây cũng là lúc ông có dự định cưới vợ mãnh liệt nhất bởi trong ông, tình yêu đang là thác đổ.

Thế nhưng khi hôn lễ đã chuẩn bị gần xong, hạnh phúc bị tan vỡ vào phút cuối. Căn phòng đầy ắp cây cọ, bức tranh, sách vở, đàn và rượu đã không còn bóng dáng thanh thanh, dong dỏng của người tình.

Vân Anh ra đi và dường như mất hút.

Bên cạnh nguồn cơn cho rằng, tất cả nguyên nhân xuất phát từ chuyện Trịnh Công Sơn quá "nghệ sĩ", có những hoài nghi nhắm vào Trần Vân Anh. Rằng, người đẹp đã "lái" hôn nhân sang hướng khác bởi một sự cố nào đó khiến vị hôn phu tương lai rơi vào tuyệt vọng.

Cho đến nay, giai thoại này vẫn tồn tại nhiều "dị bản".

Phải đến hai năm sau đó, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn mới nguôi ngoai khi gặp "cô bống" ca sĩ Hồng Nhung sau này.

Cả nhà, bạn bè biết ông buồn lắm. Nỗi buồn không chùng xuống vực sâu mà bay vút lên thành ca khúc “Tôi ơi đừng tuyệt vọng” với ca từ quá đỗi day dứt:

“Đừng tuyệt vọng, tôi ơi đừng

tuyệt vọng

Lá mùa thu rơi rụng giữa mùa đông

Đừng tuyệt vọng, em ơi đừng

tuyệt vọng

Em là tôi và tôi cũng là em...”

Trịnh Công Sơn hoang mang, đau đớn khi “lá mùa thu rơi rụng giữa mùa đông”. Ông ngồi đó, nhìn nắng tàn phai như một nỗi đời riêng. Với người tình, ông vẫn độ lượng:

“...Đừng tuyệt vọng, em ơi đừng

tuyệt vọng

Em hồn nhiên rồi em sẽ

bình minh...”

Chỉ tiếc cho cuộc tình vừa bay đi rồi rơi xuống vực thẳm:

“...Con diều bay mà linh hồn

lạnh lẽo

Con diều rơi cho vực thẳm

buồn thêm...”

Cách đây vài hôm, “em là tôi và tôi cũng là em”. Sao giờ đây, “tôi là ai, là ai, là ai ?” . Giữa cuộc đời này. Cõi thiên thu, có lẽ ông vẫn đau đáu về một cuộc tình vừa chớm đã vội tan.

“...Tôi là ai mà còn ghi dấu lệ

Tôi là ai mà còn trần gian thế

Tôi là ai, là ai, là ai?

Mà yêu quá đời này.”

Và giờ đây, 26 năm trôi qua, trong một góc khuất nào đó, hạnh phúc bên chồng con, Trần Vân Anh ngày ấy có còn nhớ đến một giai điệu, một khuôn mặt hay một dáng hình ký ức:

“...Có đường xa và nắng chiều quạnh quẽ

Có hồn ai đang nhè nhẹ sầu đêm”

Cho dù thế nào đi nữa, những cuộc tình của Trịnh Công Sơn chỉ là kỷ niệm. Cho đến cuối đời, Trịnh Công Sơn vẫn không thể nào quên. Và đối với công chúng, đó là câu chuyện đẹp và buồn như chính tình ca của ông. Người ta vẫn hát, vẫn sống với nó như một phần không thể thiếu được trong những cuộc tình lãng mạn, đầy tiếc nuối.

T.V.K 

Nguồn: Tạp chí Non nước

http://vannghedanang.org.vn/nonnuoc/chitiet.php?id=2492&so=105