20/8/2019

• Nhuỵ Nguyên

Những thời khắc phản chiếu

rong một bộ phim khoa học có thí dụ, con người từ ngàn năm nghe nhìn thiên nhiên khiến được hòa vào thiên nhiên, nay họ nhìn đồng hồ, mối quan hệ này diệt mất. Những khám phá mới nhất của khoa học cho thấy mối quan hệ tương tác mật thiết giữa con người và tự nhiên; theo đó con người (trong chỉnh thể tâm/sinh lý) luôn chịu ảnh hưởng trực tiếp từ môi trường xung quanh. Một khi Mẹ Thiên Nhiên không được nuôi dưỡng và yêu thương như con người yêu thương nuôi dưỡng chính bản thân mình - là khởi sự cho những bất ổn hoàn cầu. Văn chương đích thực chưa bao giờ vượt khỏi tính nhân bản vốn có của nó, khơi gợi lòng trắc ẩn, nhắc thức con người trở về nguồn cội - ấy là cuộc hòa cùng đại-dương-vũ-trụ, cũng là sự kết nối với nguồn năng lượng siêu nhiên một khi con người trở về với bản tánh ngây thơ trong sáng và càng thấy mình nhỏ bé vô chừng trước vô biên.

Biển là không gian của nhiều tác giả thể hiện khát khao bơi ra biển văn chương, bơi giữa biển nghiệp thức của mình để nhận ra một điều gì đó thẳm sâu và đôi khi rợn ngợp. Một góc trời lồng lộng được phản chiếu thông qua những thể loại nghệ thuật phiêu phóng, rực rỡ huyền nhiệm. Một tổng thể thiên nhiên mộng mơ đến kỳ ảo. Một nơi với những bờ cong trác tuyệt, với dòng gương như ngọc bích; với đoàn thuyền vươn khơi khi ánh nắng chiều tỏa rạng mặt đầm vời vợi. Nơi của khói sương bồng bềnh, của những cánh cò đậu xuống như giấc mơ tự thuở biển hồng hoang… Tôi nhớ truyện ngắn Mở mắt ra, nhắm mắt lại của tác giả Đỗ Quang Vinh. Người cha là một ngư dân nửa cuộc đời trên biển, luôn khuyên con mình buông xuống mọi ý niệm, buông mình xuống mặt biển như một chiếc lá khô và gió và sóng sẽ đưa ta về nơi cần muốn. Người con luôn khát khao bắt biển; là khát vọng ngầm chinh phục vùng tâm thức mênh mang vô tận mà ngay khi mở mắt hay nhắm mắt cá nhân ấy vẫn luôn thấy mình mong manh quá chừng. Và biển có những thứ mà hiếm ai trên đời biết được khiến tất cả mọi thứ trở nên mơ hồ; trong lúc tâm ý con người luôn là một chuỗi biến hóa khôn lường, chỉ khi động dường như ta mới cảm thấy an song đó là cái an huyễn ảo trong biển xoáy cuộc đời.

Biển là vùng trời ký ức của muôn sau. Biển như tấm gương soi sự lãng mạn cuộc đời. Biển mênh mông trong tâm hồn người, cũng đôi khi con người tách mình ra để chiêm nghiệm về nỗi cô đơn và xem biển như một người bạn sẻ chia những điều khó nói cùng ai. Tác giả Tô Vĩnh Hà lùi mình quan sát, cô đơn giữa Hoàng hôn biển và chợt thấy mình già đi trong lúc từng tế bào đang trẻ hóa bởi ánh mắt của bóng xuân thì. Với Lễ hội ăn mày, nhà văn Hồng Nhu mở đầu bằng một nghi lễ sơ khai dâng lên Thủy thần. Và suốt dọc chiều dài của truyện, nhân vật của ông bải hoải bơi ngược trên dòng duyên phận. Con người một khi thông dự vào cõi trần ai, chính là nhân tại mê trung, cảm mà không ngộ tiền duyên tồn lại qua tiền kiếp. Câu chuyện lạ thường dẫu nó là sự phản chiếu của hiện thực đời sống văn hóa, phản chiếu lòng người cũng đa đoan và khó lường như biển. Đó cũng là tiếng gọi Lũ ơi từ nhà văn Bạch Lê Quang, một tiếng gọi thân thương tận đáy, cũng là lời than vút lên từ hoang tàn câu chữ vương trên bàn tay tìm chút ấm nóng giữa biển đời cuộc xiết những tai kiếp vô thường; và cùng với đó là nỗi niềm của một dạng sóng dưới đáy sâu tâm hồn trong Biển của người dưng. Rồi bạn đọc sẽ như trôi trong hoài niệm cùng Tiếng kèn biển của tác giả Nguyên Quân hay những dòng văn huyền ảo của nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường. Như con sông từ nguồn ra biển hiện lên một bóng dáng cô đơn đến gãy đổ: “Trời sẫm mây. Gió từ biển vào, lượn rồng rắn trên đầu rừng lau, làm dậy tiếng rì rào khô khốc rất rộng quanh tôi”; “nó làm tôi quặn lòng, chừng nào cái nhìn buồn bã của tôi còn quay về phía những bãi biển - nương dâu mênh mông nơi trần thế”.

Biển cũng phản chiếu nỗi đau trong tâm thức của con người. Biển khơi dậy quá khứ với những người bị vùi tuổi xuân nơi địa ngục trần gian Côn Đảo, và hôm nay lớp con cháu cầm ký ức của cha ông nơi đã trở thành chứng tích cho lòng quả cảm anh hùng, để cảm nhận những người tù chính trị ngày trước vẫn như còn ấm từng dấu nằm và lời thì thầm trao truyền niềm tin vào một ngày mai ánh bình minh xuyên vào hốc tối. Những cơn đau dài của biển khi một phần của đất nước lâm nguy. Những người lính đứng mũi chịu sào nơi biên cương tím mặt bầm gan với độ mặn của biển, của sự dã tâm, của mồ hôi và máu. Rồi những người thân nơi hậu phương đêm đêm chong đèn dõi về mù khơi. Bản thân tôi thật sự bồi hồi khi đứng trước Ngôi nhà ngó mặt ra đại dương, bài thơ của tác giả Đông Triều. Chữ “ngó” ở đầu đề như ngọn hải đăng giữa biển khơi. Nếu là “ngoảnh” (ngôi nhà ngoảnh mặt ra đại dương), đơn thuần chỉ hướng, vị trí, không gian ngôi nhà tọa lạc. Nhưng “ngó” - ánh nhìn xa xăm, buồn, mỏi mòn, hy vọng, thì ngôi nhà đã mang thân phận. Hình dung về một bà mẹ già nua ngồi sâu hút trong ngôi nhà, khuôn mặt dú vào bóng tối, chỉ đôi mắt sáng dõi ra mênh mông sóng gió kiếm tìm những con thuyền, những người thân bặt tăm suốt nhiều ngày. Thương sao hốc mắt thăm thẳm kia chờ tin trên ngọn sóng quê nhà.

Đi về phía muôn trùng sóng gió

Biển luôn vẫy gọi chúng ta như một niềm đam mê. Hẳn vì biển có “cái khác”, cái vượt ra ngoài mọi khuôn thước của mỹ từ, của cao thấp sâu cạn, của mênh mông và hẹp hòi. Lúc thật rỗi tôi thường đến với biển. Nhớ lần đi cùng anh bạn nhiếp ảnh. Buổi sáng trời sáng trưng, lên ngang đèo Hải Vân, anh dừng lại loay hoay tìm góc chụp biển. Rồi anh chỉ xuống một khúc quanh của đường tàu. Khoảnh khắc hiếm hoi, mặt trời vừa lên, đường tàu ửng hồng... Tôi ngẩn ngơ trước hai đường tà vẹt vẽ một vòng cung rực hồng. Và biển dường như thật lặng lẽ dưới xa. Ngủ trọ ở nhà một người bạn, 4 giờ sáng trở dậy cùng ra biển. Mặt trời đỏ au, to như cái nia vừa nhú phía Cù lao Chàm. Thuyền giao cá đã rời bến, chỉ còn bãi người nhấp nhô. Mặt trời, núi, biển, người và cá nhộn nhịp, một mờ sáng huyền ảo lung linh. Nắng lên. Chúng tôi bước về phía những con thuyền nhỏ, từng nhóm khoảng mươi người cùng kéo chung mẻ lưới. Cả hai giơ máy chụp như cướp thời gian. Sợ mặt trời già đi.

Rồi nhớ lần về làng Thai Dương cuốc bộ trên bờ kè với những khối đá ba chân nghe sóng vỗ về, nhìn người thợ câu nhẫn nại trên những con thuyền đánh bắt vươn xa ngoài biển, thấy một cuộc sống yên bình. Cái tên Thai Dương nghe du dương tương truyền là tên một nữ thần. Mỗi hoàng hôn cháy đỏ rụng xuống mặt biển thăm thẳm tận góc trời, có ai như vẫn ngồi lặng trên bãi mặc sóng xoi từng lớp cát. Bùi ngùi vẽ một hình hài, sóng chợt ùa vào mang tít ngoài xa. Làng biển luôn chịu những trận cuồng phong. Cuộc sống vẫn rộn rã quanh quất những ngôi nhà gỗ lè tè nối nhau như một góc chợ xép nhìn xa. Chiều vỡ. Mặt trời đỏ au sau màn mây vàng ọng đang lún xuống.

Lại nhớ chuyến ra đảo Lý Sơn, được nhấp một chút rượu ngâm tỏi lâu năm dành cho đàn ông ra biển và được nhai rong biển với một miếng tỏi cô đơn. Không gian truyện ngắn Những linh hồn trên đảo, nhân vật “tôi” trọ trong ngôi nhà của một cụ già. “Ngay cạnh hai ngôi mộ, cụ dành khoảnh nhỏ trồng tỏi, bắt đầu gieo vào tháng chín âm lịch, mùa đất ẩm và mùa của những cơn mưa nối dài, mùa biển động, mùa những đôi mắt mỏi mòn trông ngóng chồng con trở về sau bão tố bất ngờ. Rồi nước mắt. Rồi mùa xuân héo rũ. Những dải cát tinh khôi luôn in hình dấu chân và bóng người phụ nữ ăn mòn những bờ thoai thoải. Tôi tưởng đến hình dáng nhiều con tàu lạ rong ruổi trên vùng biển vốn bình yên mấy mươi năm kể từ ngày người chồng của bà cụ cùng đồng đội hiến tận giọt máu cuối cùng giữ đảo”. Không quên được hình dáng những ngôi mộ gió Hoàng Sa, đó như là chứng tích của vết đau. Và, “Những linh hồn trên đảo/ Vẫn lặng thầm giữ quá khứ bình yên”. Tôi nghĩ về người con dâu của bà cụ cứ hoàng hôn về lại đợi xa xăm… Tôi bước khỏi nhà, theo con đường nhỏ ra kè đá. Hòn đảo thiêng. Những khối đá đen sẫm, pha lẫn chút vàng quạch. Những phiến đá tổ ong xen giữa màu đen cháy của loại đá từ miệng núi lửa. Tôi chạm đá bằng rung cảm từ bàn tay dưới ánh sáng mờ. Những phiến đá bóng loáng màu rêu xám như vầng trán tiền nhân thao thức dưới ánh trăng u lạnh. Muôn đời đá vẫn an trụ trong sự thanh vắng tĩnh tại để thấu rõ mọi truyền ngôn vui buồn của sóng. Tiếng sóng đêm trong như dây đàn bựt đứt trong không gian tuyệt vắng. Mặt biển đen tuyền, ở rất xa ngoài kia có một ngọn đèn cứ đỏ lại tắt. Tiếng người lội ven biển. Tiếng lao xao của khách lưu trú nghỉ dưỡng và tiếng thì thào đâu đó gần những con thuyền thúng. Mùi tanh ngai ngái được gió lùa vào, cảm giác tóc tai rít rát”. Tính sao hết lần bà cụ ra biển ngóng trông. Những con thuyền nhỏ tít ngoài xa, lớn dần trong mắt. Cụ luôn bị hút vào đó và những khi hết thảy ngư dân đã lên bờ vẫn nghĩ còn chồng trên thuyền, sẽ mang đến cho mình một cú sốc điếng lặng. Nhưng không. Và người con dâu của cụ cũng thường ra bờ biển vào tầm hoàng hôn như vậy. Rồi lặng lẽ về thắp nhang lên mộ chồng!

Tổ quốc đau ở phía biển Đông. Mà biển, thì vẫn xanh ngằn ngặt. Xanh đến nao lòng.

Nhưng màu xanh của biển liệu có chuyển màu?

Dự cảm niềm hoang vu

Biển luôn là đối tượng vô bờ của nghệ thuật. Vâng: “Nước mắt là của vô minh/ Ơ sao giọt lệ lung linh thế này”. Biển trong nghệ thuật không chỉ đẹp bởi xanh, mà khi chuyển qua vàng rồi đỏ cũng đẹp như thường. Màu sắc luôn bình đẳng, song mỗi màu đã biểu thị cho sự sống, bệnh hoạn hay cái chết là khá rõ. Con mắt chân thực của người nghệ sĩ luôn dụng yếu tố nhân bản làm đầu, và giờ đây, chính là nỗi cảm thông đến tận đáy đại dương.

Ngành khảo cổ học đã phát hiện, khoảng 6 vạn năm trước từng tồn tại đế chế Atlantic phát triển cao siêu đến độ phương tiện giao thông không tiếng động, lấy năng lượng sạch từ không trung nên cũng không ô nhiễm; con người thì đạt đến “sự hưởng thụ điên cuồng”! Kết quả là thảm họa bị nhấn xuống đáy biển. Chúng ta thử tưởng, so với vài chục năm trước, trước nữa, bây giờ mực nước biển dâng lên bao nhiêu? Hẳn là do hiệu ứng nhà kính, tầng ô dôn bị chọc thủng, nên lửa mặt trời rọi trực tiếp khiến băng tan, địa cầu nóng lên. Hiệu ứng nhà kính biểu hiện cho tiện nghi vật chất, tầng ô dôn biểu thị cho phước đức bị lòng tham tàn hoại. Bỗng nhớ truyện ngắn Bông Cà na quê nhà của nhà văn Trần Bảo Định. Tác giả đau trên cơn đau của thiên nhiên khi nắng chiều thổ huyết đỏ ối bên kia những cánh rừng lưu niên cùng thông điệp dần được làm rõ, rằng “thiên nhiên cân bằng sinh thái trước khi cái ngã con người tự cho mình được quyền thay đổi”. Bông Cà na quê nhà, câu chuyện thâm trầm của một gia đình với đứa cháu, với nội và người cậu từng yêu cô thôn nữ có khu vườn cà na hoang dại. Rồi bỗng một ngày bông cà na rụng trắng bởi con nước đã không còn trong xanh nữa. Buồn đến con chim lạc cũng hoảng hốt kêu quang quác nơi bến sông. Những kỷ niệm dung dị của Bông cà na quê nhà đã thức dậy niềm yêu thương con người, yêu da diết thiên nhiên như cùng một thực thể, tách rời sao đang?

Biển có thể hoang vu. Sự hoang vu của biển hẳn nhiên có nguồn từ nỗi hoang vu cõi người. Những gì con người khai thác quá mức đã khiến lòng biển nhiễm ô, quặn đau và trở thành một dạng bệnh khó hồi cứu vãn, trừ khi ta biết giới hạn sự lên ngôi của vật chất, trả lại biển sự bình yên dưới bầu trời trong xanh. Để biển tự hồi sinh như tính bản nguyên của nó. Để lòng người cũng được hồi sinh như một sự hồn nhiên cỏ cây dâng hiến. Tôi từng gặp một người con gái, và tôi đọc được chữ Ái (Yêu Thương) trong cô vào một chiều cô chắp tay hàm ơn hoàng hôn đang dần xuống mặt biển chói lòa sắc đỏ... Tôi nhớ Thông điệp từ Nước của tiến sĩ Emoto. Rằng nước hiểu ý nghĩ mọi người, hiểu mọi ngôn ngữ và chữ Ái luôn cho ra kết tinh đẹp nhất như một bông tuyết lóng lánh. Mỗi cá nhân đều đang nối mạng với vũ trụ bằng sóng tâm, sóng tư tưởng; dĩ nhiên biển cũng hiểu chúng ta và biến thái theo ý niệm và hành vi của chúng ta. Trong “Học thuyết bí ẩn” của học giả người Nga E.P. Bờ-la-vát-cai-a, xin phép dẫn lại từ tác phẩm Con người thoát thai từ đâu: “Tại nơi bây giờ là hồ nước mặn và những sa mạc cằn cỗi hoang vu, đã từng có một biển cả nội địa rộng lớn…”. Nó gợi lên trong chúng ta nỗi tiếc nhớ mơ hồ những cái sẽ mất đi dẫu còn đang đó. Nhớ một chiều nắng xiên, những đêm trăng vàng chái trên biển rực lên cả một vùng trời. Hỏi bạn cảnh ấy đẹp chăng? Đẹp, là bởi thiên nhiên vốn hoàn hảo. Cái đẹp tự nhiên khiến ngôn ngữ bị phá sản. Mọi ngôn ngữ và tài năng không đủ bao dung vẻ đẹp ấy. Là bởi chúng ta muốn trang hoàng cái hoàn hảo. Là bởi chúng ta đi qua biển song chưa muốn ngoái nhìn từng dấu chân có in hình những hệ lụy nào không.

N.N

16/8/2019

• Phạm Xuân Dũng

gày 20/7/1975 tại thôn Hiền Lương, xã Vĩnh Thành, huyện Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị có một sự kiện văn nghệ, đó là việc khai sinh bài thơ “Đưa dâu qua cầu Bến Hải” của nhà thơ Cảnh Trà.

Trong văn nghệ hiện đại Việt Nam, mà phổ biến trong thơ và nhạc, đề cập chuyện đám cưới không ít, nhưng hầu hết là nói đến chia ly, tan vỡ, ngậm ngùi. Ngày trước Nguyễn Bính viết bài thơ “Lỡ bước sang ngang” thì ngay tên gọi cũng đã thấy một cuộc tình đổ vỡ. Hay như nhạc sĩ Phạm Duy có nhạc phẩm nổi tiếng “Chuyện tình buồn” (phổ nhạc bài thơ cùng tên của thi sĩ Phạm Văn Bình - một người Quảng Trị) cũng là những day dứt, xót xa: Ngày nhà em pháo nổ /Anh cuộn mình trong chăn... Chỉ có thời miền Bắc trước năm 1975, Phan Thị Thanh Nhàn mới có một bài thơ vui vẻ, lạc quan là “Đám cưới ngày mùa” với khổ kết khá ấn tượng: Các cụ ông say thuốc / Các cụ bà say trầu / Còn con trai con gái / Chỉ nhìn mà say nhau.

Vậy thì Cảnh Trà viết về đám cưới có gì khác và đáng nói? Trước hết đây là bài thơ ra đời vào đúng ngày 20/7/1975, khi Đất nước hoàn toàn thống nhất, nhưng cách đó 21 năm, ngày 20/7/1954 cũng là ngày ký Hiệp định Giơnevơ, chia cắt hai miền, tưởng là giới tuyến tạm thời, nhưng lại kéo dài hai thập kỷ với muôn trùng xa cách, nhớ thương và đớn đau. Bởi vậy khi diễn ra sự kiện đám cưới, nhất là đưa dâu qua cầu Bến Hải thì lập tức gây chấn động lớn tâm can nhà thơ và tứ thơ được ra đời nhanh chóng như giọt nước tràn ly.

Một buổi mai nắng vàng hoa ngâu

Đám cưới đưa dâu qua cầu Bến Hải

Cầu vừa bắc xong

Sơn còn tươi rói

Đôi bờ xanh lúa mới ngậm đòng

Một cảnh tượng thoạt trông có vẻ cũng bình thường: trời đẹp, một đám cưới diễn ra trong cảnh thanh bình như bao đám cưới khác. Nhưng trong đám cưới này còn có một “nhân vật” khác im lặng nhưng hết sức quan trọng, là điểm nhấn đặc biệt, tạo nên thần thái của cả bài thơ: chiếc cầu. Nó chính là xương sống sinh thành cấu tứ bài thơ, làm bùng nổ cảm xúc một cách đột phá. Đó là chiếc cầu không-bình-thường, chiếc-cầu-chia-cắt.

Nhìn lại họ qua cầu mà nước mắt

rưng rưng

Mà sung sướng vui tràn như trẻ nhỏ

Chàng trai Vĩnh Linh cưới cô gái đất Cùa,

Cam Lộ

Sông tưng bừng nhìn đôi lứa thương nhau

Gió lâng lâng con sóng vỗ chân cầu

Lạ chưa, ngày vui, nhất là song hỷ lâm môn như xưa nay quan niệm về đám cưới, dân gian thường vẫn tránh nói chuyện buồn, càng kiêng kỵ chuyện khóc lóc nhưng đám cưới này thì nước mắt rưng rưng. Vì hạnh phúc và vui mừng quá đỗi, mọi người có thể vô tư bày tỏ tình cảm chân thực của mình một cách hồn nhiên, cho thỏa những dồn nén, ẩn ức bao năm. Chỉ những người sống hai bên giới tuyến, sống trong sự chia cắt đằng đẵng như đồng bào Vĩnh Linh, Gio Linh - Quảng Trị mới thấu cảm được hết những giọt nước mắt này.

Gió lâng lâng con sóng vỗ chân cầu

Mà thắt ruột câu hò xưa tê tái

Bước chân Hiền Lương sao đường

nghẽn lại

Đáo tới Bến Hải sao gác mái tình duyên…

Đây quả thực là nỗi đau dai dẳng của dân tộc Việt Nam, hiện hữu đủ đầy tại tâm điểm là dòng sông Hiền Lương, chiếc cầu Bến Hải. Chiến tranh và những hậu quả nặng nề, trong đó có đoạn trường chia cắt thật không thể nào nói hết, vẫn để lại di chứng dài lâu đối với con Lạc cháu Hồng. Lẽ ra một sự kiện phổ biến của nhân sinh như đám cưới là câu chuyện bình thường thì lại trở nên khác thường bởi chiến tranh, chia cắt, hận thù... Vì bản chất của tình yêu, hôn nhân, đám cưới đồng nghĩa với niềm vui, hạnh phúc, đoàn viên trái ngược hẳn với những thống khổ mà chiến tranh gieo họa, trong đó có chia lìa như người xưa vẫn nói: sinh ly tử biệt.

Đám cưới hôm nay cũng tự nhiên

Như là hoa, là lá

Như là chị lấy chồng, như là tôi lấy vợ

Mà hay chưa, bỡ ngỡ như chiêm bao

Lại thêm một hậu quả của chia cắt nhiều năm. Khi nước nhà chưa thống nhất, ai cũng mong chờ ngày đại đoàn viên, được tự do thoải mái đi lại trên chiếc cầu lịch sử. Nhưng khi ngày ấy đến thì ai nấy không khỏi ngỡ ngàng, cứ tưởng trong mơ, đó chính là nghịch lý cảm xúc khi phải trải qua một trường kỳ ngăn cách.

Chừng vui quá nên cô dâu bối rối

Mắt thẹn thùng, chen trong đám chị em

Tóc cài hoa với chiếc áo thanh thiên

Mới nắng đó mà đỏ lừ đôi má

Chàng trai bâng khuâng tay đung đưa

trong gió

Sông long lanh nước sóng sánh đôi bờ

Tiếng nói cười như chim hót sau mưa.

Đoạn kết là khúc hoan ca xúc động, đó thực sự là những cảnh tượng đẹp, thanh bình, an lành đến rơi nước mắt mà chỉ những ai trải qua chinh chiến triền miên, đợi chờ vời vợi mới đồng cảm tận cùng. Chiếc cầu đã trở thành biểu tượng sum họp, Nam - Bắc một nhà.

Bài thơ thành công và lay động lòng người bởi nó đã phát hiện ra điều khác thường từ một điều bình thường và ngược lại, hai yếu tố này cứ xoắn xuýt vào nhau, tạo nên một trường liên tưởng vừa tương phản lại vừa đồng nhất, chọn được hình tượng đắc địa: đưa dâu qua chiếc cầu chia cắt bao năm. Lời thơ dung dị, chân mộc, giàu cảm xúc, chạm đến sâu thẳm tâm tư của hàng triệu con người với mong muốn muôn đời về hòa bình, thống nhất. Nói chuyện của đôi người mà thành chuyện của muôn người, chuyện thời sự mà cũng là chuyện của muôn đời. Mọi chiếc-cầu-chia-cắt trên đời này phải sớm hóa thành chiếc-cầu-đoàn-viên. Việc này muốn viên thành thì mọi người trong cuộc phải vượt qua những hố sâu ngăn cách, đồng tâm hiệp lực bằng cả tấm lòng.

Không có tiếng bom rơi đạn lạc, chết chóc nhưng bài thơ vẫn vang lên lời tố cáo chiến tranh và khổ đau, chia cắt. Bởi chiến tranh đi ngược lại mọi giá trị nhân văn của con người, đe dọa đến hết thảy cuộc sống và hạnh phúc của mọi người.

Bài thơ “Đưa dâu qua cầu Bến Hải” của nhà thơ Cảnh Trà cũng như nhạc phẩm “Mùa xuân đầu tiên” của Văn Cao đã chạm vào khát vọng của cả dân tộc Việt Nam. Những sáng tác như thế thường có sức sống bền lâu.

P.X.D

Đưa dâu qua cầu Bến Hải

Một buổi mai nắng vàng hoa ngâu

Đám cưới đưa dâu qua cầu Bến Hải

Cầu vừa bắc xong

Sơn còn tươi rói

Đôi bờ xanh lúa mới ngậm đòng

Nhìn lại họ qua cầu mà nước mắt

rưng rưng

Mà sung sướng vui tràn như trẻ nhỏ

Chàng trai Vĩnh Linh cưới cô gái đất Cùa,

Cam Lộ

Sông tưng bừng nhìn đôi lứa thương nhau

Gió lâng lâng con sóng vỗ chân cầu

Mà thắt ruột câu hò xưa tê tái

Bước chân Hiền Lương sao đường

nghẽn lại

Đáo tới Bến Hải sao gác mái tình duyên…

Đám cưới hôm nay cũng tự nhiên

Như là hoa, là lá

Như là chị lấy chồng, như là tôi lấy vợ

Mà hay chưa, bỡ ngỡ như chiêm bao

Tôi nhìn sông, nghe sông chảy rì rào

Ai hát đó tưởng như mời tôi hát

Ngắm mây bay tôi thấy trời bát ngát

Chân người đi rộn rịp quá người ơi!

Không chỉ là tôi, ai cũng thế, bồi hồi

Ai cũng thế, niềm vui này tột đỉnh

Chúng ta đã trải qua ngàn trận đánh

Để bây giờ đất nước được vẹn nguyên

Cho con đò khỏi “gác mái tình duyên”

Và chiếc cầu, “chặng đường thôi nghẽn lại”

Chừng vui quá nên cô dâu bối rối

Mắt thẹn thùng, chen trong đám chị em

Tóc cài hoa với chiếc áo thanh thiên

Mới nắng đó mà đỏ lừ đôi má

Chàng trai bâng khuâng tay đung đưa

trong gió

Sông long lanh nước sóng sánh đôi bờ

Tiếng nói cười như chim hót sau mưa.

Thôn Hiền Lương, 20-7-1975

CẢNH TRÀ

12/8/2019

• Nguyễn Đình San

oàng Vân (1930 - 2018) có tên khai sinh là Lê Văn Ngọ, sinh tại Hà Nội, là một trong những nhạc sỹ lớn, có nhiều đóng góp cho sự phát triển của nền âm nhạc Việt Nam hiện đại. Ông là tác giả nhiều bài hát nổi tiếng được công chúng nhiều thế hệ yêu thích như “Hò kéo pháo”, “Hà Nội - Huế - Sài Gòn”, “Tâm tình người thủy thủ”, “Quảng Bình quê ta ơi!”, “Bài ca xây dựng”, “Bài ca giao thông vận tải”, “Nổi trống lên rừng núi ơi!”, “Chào anh giải phóng quân, chào mùa xuân đại thắng”, “Hát về cây lúa hôm nay”, “Tình yêu của đất và nước”…và rất nhiều bài có giá trị quen biết khác không thể kể hết. Ông cũng là tác giả nhiều bài hát dành cho tuổi thơ không em nhỏ nào không biết: “Mùa hoa phượng nở”, “Em yêu trường em”, “Có con chim vành khuyên”. Số lượng tác phẩm của ông đồ sộ đi liền với chất lượng nghệ thuật đặc sắc, có giá trị vĩnh hằng, càng theo thời gian càng phơi bày thêm vẻ đẹp tiềm ẩn.

Đặc điểm phong cách âm nhạc của Hoàng Vân là luôn thấm đượm phong vị dân tộc, có giai điệu đẹp, trau chuốt, giàu sức biểu cảm, dễ vào lòng người. Đa số các ca khúc của ông đều có chất liệu từ những làn điệu dân ca mà “Bài ca Vĩnh Linh” được nói đến trong bài viết này là một trường hợp tiêu biểu. Bài hát được ông sáng tác vào khoảng năm 1966. Lúc này đế quốc Mỹ đã thực hiện leo thang chiến tranh ra miền Bắc. Hà Nội, Hải Phòng và nhiều thành phố lớn khác đã bị không lực Hoa Kỳ ném bom. Người dân nơi đây cùng nhiều cơ quan đã đi sơ tán về các vùng nông thôn, miền núi hẻo lánh để tránh bom, chỉ còn lại những người trực tiếp sản xuất và chiến đấu. Không khí chiến tranh khắp nơi đang rất nóng bỏng và khẩn trương. Lúc này, nhạc sỹ Hoàng Vân đang làm công tác chỉ đạo nghệ thuật, chuyên dàn dựng và chỉ huy dàn nhạc ở Đài Phát thanh Tiếng nói Việt Nam. Ông được tham gia một đoàn nhạc sỹ vào tuyến lửa miền Trung (Quảng Bình, Quảng Trị) để thâm nhập thực tế sáng tác. Đây là lần đầu tiên ông đặt chân đến một nơi mà mới chỉ nghe nói, bất cứ người Việt Nam nào cũng phải tự hào về mảnh đất kiên cường, có truyền thống yêu nước, đánh giặc ngoại xâm và sản sinh ra nhiều người con tài giỏi, trở thành những danh nhân trong nhiều lĩnh vực. Vĩnh Linh lúc này có thể nói là cái túi đựng bom của giặc. Thiên nhiên, thổ nhưỡng nơi đây vốn dĩ khắc nghiệt cộng với chiến tranh khốc liệt đã tôi rèn con người xứ sở này trở nên giàu bản lĩnh, kiên cường. Nơi đầu sóng, ngọn gió này đã khiến Hoàng Vân như là không bắt kịp được cảm xúc. Ông cho biết khác hẳn với những đợt đi thực tế trước đó ở các tỉnh miền Bắc dưới thời bình (trước năm 1964), có nhiều khi đã rất hiểu đối tượng sẽ để cập nhưng cảm xúc vẫn chưa đến nên sáng tác có khi bị “bí”. Lần vào tuyến lửa đó, chủ đề âm nhạc của “Bài ca Vĩnh Linh” được hình thành chỉ sau một thời gian ngắn đặt chân tới đây. Và những câu nhạc đầu tiên được tuôn ra rất nhanh: “Ngó bên tê Trường Sơn một dải / Nghe bên ni sóng vỗ Cửa Tùng / Vĩnh Linh ơi trăm mến ngàn thương / Quê ta đó đứng đầu sóng gió…” Rồi tiếp theo, ông đã phát triển bài hát không mấy khó khăn. Chỉ trong một ngày, ông đã hoàn thành với hai lời ca rất giàu nội dung.

Trong đợt sáng tác này, trước đó chỉ vài ngày, Hoàng Vân đã viết bài “Quảng Bình quê ta ơi”. Viết xong, ông hát cho bà con nông dân nghe, họ đã thích thú ngay và truyền tụng. Thế là trước khi trở về Hà Nội thu thanh và phát trên làn sóng, “Quảng Bình quê ta ơi!” đã nhanh chóng lây lan ở nơi tác giả về thâm nhập thực tế. Thành công này đã khiến ông phải thận trọng khi cho ra đời “Bài ca Vĩnh Linh”. Lúc chưa qua đời, trong một lần tiếp xúc, tôi được ông kể về trường hợp ra đời bài này như nói trên. Ông kể tiếp:

- Cả hai bài viết về Quảng Bình và Vĩnh Linh mình đều cố gắng tranh thủ hoàn thành tại chỗ để hát cho bà con nghe, mong nhận được phản hồi và sự đóng góp ý kiến của họ. Bởi mình quan niệm sáng tác chỉ thành công khi có được sự đón nhận của công chúng. Bản thân người viết ra có thể rất thích thú với đứa con tinh thần của mình, lãnh đạo có thể rất trân trọng tác giả và tế nhị mà khen nhưng công chúng thờ ơ, không mặn mà tiếp nhận tác phẩm thì cũng là thất bại vì tác phẩm viết ra là để phục vụ công chúng chứ không phải để tác giả tự nhấm nháp và để lãnh đạo biểu dương. Bài “Quảng Bình quê ta ơi” thì mình rất yên tâm là đã được bà con nơi đây hưởng ứng. Bằng chứng là nhiều bạn trẻ đã thuộc ngay và hát lại cho mình nghe chỉ sau một lúc tập. Trong mọi cuộc tiếp xúc với bà con sau đó, mình đều được họ yêu cầu hát đi hát lại và nghe rất say sưa. Vừa viết xong bản thảo đầu tiên bài “Bài ca Vĩnh Linh” thì đến thời hạn đoàn đi thực tế phải trở về Hà Nội. Thế là mình đã không kịp hát cho bà con Vĩnh Linh nghe giống như trường hợp bài viết về Quảng Bình. Trở ra Hà Nội, mình ít nhiều băn khoăn về điều này. Vì vậy mà chưa đưa ngay lên làn sóng mặc dù mình có điều kiện làm việc này một cách nhanh chóng nhất.

Thời gian này, bài “Quảng Bình quê ta ơi!” đã được thu thanh, phát sóng và nhanh chóng có hiệu ứng tốt. Ngay sau khi phát một, hai lần, nhiều thư từ các nơi gửi về yêu cầu phát lại trong chương trình “Theo yêu cầu thính giả” sáng chủ nhật hàng tuần. Sự việc này khiến mình rất vui nhưng đồng thời cũng băn khoăn về bài “Bài ca Vĩnh Linh” như đã nói do chưa được kiểm nghiệm qua sự thẩm định của bà con nơi mình sáng tác. Cứ trù trừ thì may quá trong một lần được mời đến nói chuyện tại một trường bồi dưỡng cán bộ cho một ngành, mình tiếp xúc được với một số anh chị em quê ở Vĩnh Linh, Quảng Trị. Mình bèn hát tặng họ. Cả lớp học đều thích thú. Nhưng riêng mấy người quê ở Quảng Trị thì góp ý. Đến hôm nay mình vẫn còn nhớ nguyên văn lời góp của một chị lần đó. Chị nói rằng bài hát rất tình cảm, lời ca sâu sắc, nét nhạc rất Quảng Trị đúng là dân ca nơi đây không lẫn với đâu. Nhưng giá mà vui vui hơn một chút, không quá trầm lắng và làm thế nào cho “bốc” thêm thì sẽ có hiệu quả hơn nhiều. Mình cứ suy nghĩ mãi điều chị học viên này góp và hát đi hát lại rất nhiều lần, cộng với tham khảo thêm ý của một số người khác và quyết định phải sửa lại bằng việc cho phần sau của bài hát “bốc” thêm chứ không trầm lắng ít nhiều miên man như trước. Đó là đoạn dẫn đến kết bài: “Hò ơ… ớ ơ ơ ơ ờ. Quê ta đó Vĩnh Linh đứng đầu sóng gió / Đất Cồn Cỏ đất anh hùng của Tổ quốc vinh quang / Thuyền đi khơi thuyền đi lộng / Ngày lại ngày quên mình trong lao động / Hò ớ… lúa vẫn lên xanh, lửa đạn bốn bề / Nghe tiếng máy tưởng như nghe tiếng gọi trả thù / Trị Thiên ơi nghe thấy chăng / Chiều chiều tin chiến thắng nức lòng quê hương chúng ta.”

Sau khi sửa, mình hát cho một vài người quê Quảng Trị lúc đó đang công tác ở Hà Nội nghe. Mình cũng hát cả bài lúc chưa sửa. Họ đều nói bài sửa lại hay hơn nhiều. Yên tâm, sau đó mình mới cho dàn dựng, thu thanh và phát sóng. Lúc này, bài “Quảng Bình quê ta ơi” đã bắt đầu lây lan, được nhiều người khắp nơi tán thưởng. Nhưng “Bài ca Vĩnh Linh” thì chỉ mới xuất hiện.

Có một sự thật là sau khi mọi bài hát được dàn dựng hoàn chỉnh rồi thu thanh để đưa vào kho băng của Đài thì việc phát sóng lại thuộc trách nhiệm của người khác nhiều khi không phải là nhạc sỹ mà chỉ là người biên tập các chương trình ca nhạc. Họ thích bài nào thì phát nhiều. Lúc này, Hoàng Vân cho biết hầu như người làm chương trình nào cũng thích “Quảng Bình quê ta ơi” mà quên mất còn bài thứ hai của cùng một tác giả cũng rất hay, đó là “Bài ca Vĩnh Linh”. Và bài này tần suất phát sóng đã không bằng bài ông viết về Quảng Bình trước đó. Có lẽ vì vậy mà mức độ phổ biến của “Bài ca Vĩnh Linh” đối với công chúng cả nước đã có phần khiêm tốn hơn so với bài trước. Nhưng thực sự là một ca khúc hoàn chỉnh, mẫu mực về mọi phương diện của nghệ thuật sáng tác ca khúc, đặc biệt là ca khúc viết về các vùng quê hương đất nước. Sinh thời, nhạc sỹ Đỗ Nhuận - nguyên Tổng thư ký Hội Nhạc sỹ Việt Nam - nhiều khóa đã nói về Hoàng Vân:

- Ở nước ta, có hai nhạc sỹ tài ba viết về các địa phương hay nhất. Đó là Nguyễn Văn Tý và Hoàng Vân. Riêng Hoàng Vân, cùng sử dụng chất liệu các điệu hò miền Trung mà cho ra được hai bài thật đặc sắc về hai địa phương sát cạnh nhau, đó là Quảng Bình và Vĩnh Linh.

Sau sự thành công của hai bài trên, vào những năm cuối thế kỷ trước, Hoàng Vân được cả hai tỉnh Quảng Bình và Quảng Trị mời tiếp tục sáng tác cho địa phương. Nhưng ông đã rất chân thành nói: “Rất cảm ơn các đồng chí, nhưng tôi tự thấy không thể vượt qua được cái bóng của chính mình nên xin khất để một dịp nào đó cảm thấy thoát ra được, tôi sẽ chủ động sáng tác”. Tuy nhiên, chưa kịp làm thì ông qua đời vào năm 2018, hưởng thọ 88 tuổi.

N.Đ.S