Huyền thoại Điện Biên

hìn lên bản đồ Tổ quốc tôi hình dung vùng đất Lai Châu giống như một bàn chân tảo tần đang bám vững vào núi mà Điện Biên Phủ chính là cái gót chân đang nhẫn nại gánh toàn bộ sức nặng của cơ thể Đất nước. Nhà bác học Lê Quý Đôn đã có một nhận xét về Điện Biên trong "Kiến văn Tiểu Lục": "Châu này thế núi vòng quanh, nước sông bao bọc, đồn sở ở giữa, ruộng đất bằng phẳng màu mỡ, bốn bề đến chân núi phải đi một ngày đường, công việc làm ruộng bằng nửa công việc châu khác, mà hoa lợi lại thu hoạch gấp đôi. Thổ sản có Sa Nhân, Sáp Vàng, Diêm Tiêu, Lưu Hoàng và sắt sống. Có một quả núi nước rất mặn, thú rừng thời thường đến uống, người địa phương dùng nỏ bắn được rất nhiều, tục gọi là mỏ thịt". Qua một người bạn làm báo ở Điện Biên tôi được biết: Thế núi vòng quanh ấy chính là dãy Pú Hồng Mèo phía Đông và dãy Pú Tà Cọ phía Tây quay mặt vào nhau, chung thủy sóng đôi cùng chảy dài rồi rủ nhau hút dần theo hướng Bắc - Nam. Đó là hai cánh tay gân guốc khổng lồ của người anh hùng thần thoại Ải Lậc Cậc trải nghìn đời chở che, ôm ấp vì sự bình yên cho mảnh đất tiền đồn. Đây là một pháo đài thiên nhiên kẻ thù khó xâm nhập, không gian chật hẹp không lợi cho việc an cư của con người vùng thượng Sông Đà. Bình nguyên Điện Biên xưa vốn được biết đến bằng cái tên Mường Thanh: Nhất Thanh (Điện Biên), nhì Lò (Nghĩa Lỗ), tam Than (Than Uyên), tứ Tức (Mường Tức). Nơi đây tầm mắt nếu không va vào đỉnh đá vôi thì cũng mở ra trên những sườn núi cheo leo, hiểm trở. Điện Biên là thung lũng rộng 100km vòng quanh, vốn là một cái hồ dài 20km, rộng 80km kéo dài tới biên giới Việt - Lào. Thế kỷ thứ XVIII có một người Việt quê ở Vũ Thư (Thái Bình) dấy quân khởi nghĩa chống Chúa Trịnh. Đó là tướng quân Hoàng Công Chất đã chọn nơi đây làm thành trì. Từ căn cứ này nghĩa quân mở những đợt tiến công xuống vùng lân cận đồng bằng, quân triều đình được cử ra đánh chặn không sao làm chủ được tình thế. Ông chủ lại đây mười năm xây pháo đài, đào hào, tuyển quân thành lập căn cứ vững chắc với những chú Voi chiến vạm vỡ với những nẻo đường hẹp dần vào căn cứ. Một điều trùng lặp ngẫu nhiên của lịch sử là cách đây 200 năm cũng vào tháng 5, cuộc khởi nghĩa của Hoàng Công Chất đã giải phóng Mường Thanh đánh đuổi giặc Phệ (Phỏng). Nhân dân Điện Biên đã xây đền thờ ông ở xã Noọng Hẹt. Bên đền có cây cổ thụ một gốc ba ngọn cây khác nhau: Si - Đa - Đề tỏa bóng rợp mát. Người dân tộc Thái, Mông, Dao ở Noọng Hẹt tự hào về cây đại thụ hợp gốc này. Đó chính là biểu tượng của tinh thần đoàn kết dân tộc. Kỳ lạ thay trong mưa bom bão đạn của trận đánh ác liệt Điện Biện Phủ cây cổ thụ này vẫn đứng vững mặc dù cách đồi A1 không xa. Lúc đoàn nhà báo chúng tôi đến thăm ngôi đền này, Điện Biên đã cho xây lại thành bản Phủ sừng sững bao quanh bằng lớp gạch màu đất nung đỏ sẫm vừa uy nghi cổ xưa vừa hoành tráng hiện đại.

        Cách đây sáu mươi năm một tác giả người Pháp tên là Giăng - Pu - Giê (Jean pou get) đã viết trong cuốn sách của ông ta: "Người ta có thể đi chữa răng ở thành phố (Hà Nội) ăn bữa trưa ở khách sạn Mê - Tê - Pôn và trở về (Điện Biên) trước bữa tối bằng chuyến Đa - Cô - Ta cuối cùng". Thật vậy, từ Hà Nội lên Điện Biên Phủ bây giờ chỉ không đầy một giờ bay nhưng giới làng văn viết báo lại chọn đi bằng đường bộ, con đường năm xưa cha anh đã kéo pháo, xe thồ đi chiến dịch để cảm nhận hết những sự vất vả gian truân làm lên một Điện Biên chấn động địa cầu. Chúng tôi lên Điện Biên với niềm háo hức ấy. Ai đó trong xe đang nhẩm hát: "Qua miền Tây Bắc núi chập chùng xa" và đọc thơ Quang Dũng: "Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm - Heo hút cồn mây súng ngửi trời" và "Mai Châu mùa em thơm nếp xôi". Trước đây lên Điện Biên chỉ có thể theo đường số 6 từ Hòa Bình qua Sơn La hoặc đường 12 từ Phú Thọ qua Yên Bái, Lào Cai sang Lai Châu. Còn bây giờ chúng tôi đi qua Ninh Bình đến Thanh Sơn (Phú Thọ) qua đèo Cón lên Sơn La để tới Điện Biên. Đường lên Tây Bắc có vẻ đẹp hoang sơ thấp thoáng bóng sơn nữ. Trên những sườn núi các thửa ruộng lớp lớp như những chiếc thang bắc vào mây lần lượt đổi màu theo từng mùa lúa chín, thưa thớt đôi lúc xa xa một vài nếp nhà sàn mái tranh bàn bạc. Những cái tên: Cò Nòi, Pha Đin, Thẳm Phúa, Chiềng Xôm, Tằng Quái... Nghe cứ như tên những người hảo hán trong Lương Sơn Bạc. Lên Tây Bắc lần này tôi muốn tìm về những kỷ niệm đời lính cách đây ba mươi lăm năm: Năm 1979 lúc ấy tôi nằm trong đội hình Sư đoàn 391 mở con đường 279 chạy ngang qua Sơn La. Con đường chúng tôi mở như một cánh cung một hành lang thông tuyến. Chiến sự biên giới phía Bắc dội về, những anh lính mở đường như Trường Sơn năm nào lại sốt rét rừng lại mưa trắng bợt da, lại thêm "ruồi Vàng, bọ Chó, gió Than Uyên". Dạo ấy chúng tôi, những người lính trong đội tuyên truyền văn nghệ của sư đoàn đi trên tuyến đường này bằng những chiếc xe Din 130, xe IPha lắc lư muốn hất tung người xuống vực sâu. Bản Chiềng Phấc bây giờ ở đâu? Pà Phắc - Uôn đã kịp bắc cầu chưa? Và Quỳnh Nhai mở mỏ than lộ thiên bao địa danh thấp thoáng lộ về như ánh mặt trời trên phù sa sông Đà đỏ. Tôi mang theo cuốn tùy bút "Sông Đà" nổi tiếng của nhà văn Nguyễn Tuân bất chợt giở ra một trang gặp ngay bài "Xòe". Ông nhà văn được mệnh danh là người phù phép vào câu chữ này đã cẩn thận đến như năm nào, ông đã đến trên cầu Hiền Lương bắc qua sông Bến Hải giới tuyến có bao nhiêu tấm ván gỗ. Ông viết: Người miền xuôi yêu thơ Kiều dài 3254 câu lục bát như thế nào thì người Thái trắng, Thái đen đã yêu quý 1600 câu thơ "Sóng chụ son sao" (Tiễn dặn người yêu) như thế. Nhưng qua một tập thơ dài kia cuộc đời Thái trước đây, giăng màn ra bao nhiều là ánh mây sầu. Thơ ca Thái hồn hậu nhiêu hình ảnh, nhiều thiên nhiên. Tôi đã kịp học thuộc vài câu tục ngữ bằng tiếng Thái để làm vốn cho những cuộc giao lưu: "Cốn ta chưn lé cốn mái lẩu máu đẩy - Phủ thẩu lé sao hám bấu đẩy" dịch nghĩa là: Người tỉnh nhìn người say không được - Người già nhìn gái tơ không được. Tôi có cảm giác Tây Bắc thật thơ mộng và đắm đuối, đắm đuối cả làn khói cơm nếp thơm, đắm đuối cả những khúc sông chợt thắt lại, chợt mở ra chạy dọc theo tuyến đường quốc lộ. Đắm đuối từng đôi mắt cô gái Thái đa cảm đến búi tóc tằng cẩu trên đầu, đắm đuối cả hàng cúc bạc như những con bướm trắng đính hờ trên bộ ngực phập phồng với thắt eo lưng duyên dáng. Đắm đuối từng câu mời rượu, Phì Noọng ơi!. Tây Bắc bất chợt và huyền thoại. Cảm giác thoảng thốt luôn thường trực trong tôi. Từng chùm hoa gạo đỏ như đàn chim trời chợt bay, chợt đậu "Hoa gạo rắc trong nỗi nhớ nhà". Đợt này chúng tôi lên Tây Bắc đã qua mùa hoa ban trắng. Dọc những cánh rừng là bạt ngàn hoa giẻ và tiếng ve kéo nứa chớm vào hè. Tiếng ve thổn thức âm âm từ lòng rừng như tiếng của ngàn xưa úp mặt vào cây mà tình tự mà ấm ức mà dạt mỏng cái nắng ngọt đầu mùa và chăng những sợi chỉ đỏ thổ cẩm giăng mắt trong khí trời khí đất.

      Điểm đầu tiên chúng tôi đến là Mường Phăng từ trung tâm Điện Biên đến Mường Phăng chỉ khoảng 40km. Đường vào Mường Phăng hay còn gọi là khu rừng đại tướng ngút ngàn hoa trẫu trắng; rừng này còn nguyên sinh có linh khí tốt, không gian mát mẻ như bước vào một cuộc du lịch sinh thái.,... Đường vào khu di tích lịch sử Mường Phăng đã được lát bê tông tuy còn hẹp nhưng sạch sẽ. Đó đây vẫn còn gặp những người phụ nữ Thái ngồi bán thuốc nam. Họ chỉ lắc đầu quầy quậy: Không biết đâu. Mua thuốc đi, thuốc tốt lắm đấy. Tình cờ chúng tôi gặp một đoàn khách tham quan người Pháp họ lên Điện Biên để dự hội thảo. Một người còn rất trẻ nghe mói là một giáo sư ở trường Đại học đã sôi nổi trả lời câu hỏi của anh bạn phóng viên truyền hình đi trong đoàn qua phiên dịch:

     - Ấn tượng của ông về khu rừng Mường Phăng?

     - Thật tuyệt vời, rừng nguyên sinh rất xanh tốt, không khí trong lành, cảnh quan sạch đẹp. Một tướng không quân của chúng tôi đã đến thăm Mường Phăng và nói rằng: Người Pháp thua là đúng! Thua bộ giáp xanh của rừng che mắt máy bay, vũ khí hiện đại bất lực trước hoang sơ và ý chí của người Việt dẻo dai như thớ gỗ rừng, càng gió bão lớn càng xoắn, càng chắc.

     Trong ký ức của chúng tôi đã đọc thuộc lòng bài học viết về anh hùng Tô Vĩnh Diện lấy thân hình chèn pháo. Trong những ngày ngắn ngủi ở Điện Biên tôi được gặp một nhân chứng lịch sử là ông Nguyễn Quang Thuận một trong năm chiến sĩ Điện Biên xuất sắc nhất được Bác Hồ gắn huân chương chiến công trên ngực sau ngày chiến thắng lịch sử. Ông Thuận kể cho tôi nghe về chuyện cứu pháo của ông cũng tương tự như trường hợp Tô Vĩnh Diện hy sinh cách đó vài ngày: “Đó là những ngày kéo pháo ra chuẩn bị theo phương án "đánh chắc, tiến chắc". Khẩu pháo nặng 2,4 tấn được buộc chặt với tời quay bằng gỗ. Trên trăm người bám lấy dây chảo mà kéo pháo lên hoặc rồng xuống. Pháo cao xạ có 4 bánh xe, hơi chệch hướng là có thể gây ra nguy hiểm. Tôi khỏe nhất khẩu đội nên được giao nhiệm vụ lái càng khẩu pháo, bốn chiến sĩ cầm chèn gỗ, bám sát từng bánh xe, giữ cho khẩu pháo nhích dần xuống dốc. Đang lúc đến đoạn hiểm trở nhất, có tiếng thét từ đỉnh dốc "Dây tời tuột rồi! Dây tời tuột rồi!". Cổ pháo bắt đầu lao nhanh. Hai dòng người bám chặt hai sợi dây, choải chân, rạp mình cố sức ghìm nhưng không chặn pháo lại được. Bốn đồng chí cầm chèn pháo bị văng ra ngoài hết. Tôi cố bám chắc càng pháo nhưng vẫn bị sức nặng cổ pháo đẩy đi. Một ý nghĩ lóe lên trong đầu: "Dù có phải hi sinh như Tô Vĩnh Diện cũng phải cứu pháo!". Tôi lao theo, cố nâng càng pháo lên ngang ngực rồi lấy toàn thân làm trụ chống đẩy mạnh vào vách núi mắt tôi tối sầm khi cả cổ pháo phập vào sườn núi rồi khựng lại... Bây giờ ông đang ngồi trước tôi, trên bộ quân phục bạc màu không gắn quân hàm sao vạch chỉ có những tấm huân chương lấp lánh. Ông đã trở lại làm thường dân với nụ cười đôn hậu, hàm răng ám khói thuốc lào, bàn tay vậm vạp sần sùi cày cuốc. Câu chuyện của ông như một huyền thoại mà cứ kể như không, như chuyện một buổi đi thăm đồng hay một chiều cất vó bè trên bờ sông, như chuyện thường ngày ở thôn, ở xóm! Anh hùng Phan Đình Giót quê tôi cũng là một người lính nông dân như thế. Gặp Phan Đình Giáp ở Cẩm Quang (Cẩm Xuyên) tôi hình dung một Phan Đình Giót năm xưa chất phác, ít nói, hay cười với dáng người thấp đậm vòng ngực, vòng lưng, vòng tay cuồn cuộn. Tôi nghe kể lại rằng: Trước khi đánh trận mở màn đồi Him Lam, tiểu đội trưởng bộc phá Phan Đình Giót còn giơ tay chào mấy anh em văn nghệ sỹ ra tận chiến hào hẹn sau chiến thắng gặp lại. Bây giờ ảnh của anh treo trong bảo tàng Điện Biên vẫn khuôn mặt chữ điền, hồn hậu và nụ cười trẻ mãi với hơn hai mươi tuổi đời. Một đồng đội của anh kể lại: Cả thân mình lấp lỗ châu mai bịt chặt khẩu đại liên của địch đến nỗi người anh cháy đen không còn nhận được dạng được chỉ khi đồng đội móc túi áo lấy ra một tấm bìa nhỏ ghi tên: Phan Đình Giót mới biết đó là anh. Trong nghĩa trang Điện Biên anh nằm cạnh anh hùng Trần Can. Phan Đình Giót hy sinh ngày 13-3-1954, ngày mở đầu chiến dịch còn Trần Can hy sinh ngày 07-5-1954, ngày kết thúc chiến dịch Điện Biên Phủ lịch sử. Cả nghĩa trang sáu trăm bốn mươi mộ mà tấm bia nào cũng chỉ ngời lên một ngôi sao đỏ không tuổi tên, không quê quán. Chúng tôi gọi các anh bằng cái tên chung là: Chiến sỹ Điện Biên! Chiến sỹ Điện Biên mũ nan tre, dép lốp cao su ngủ hầm cơm vắt… Huyền thoại bao giờ nhuốm sắc màu lãng mạn. Hút trên vòm trời xanh trong Điện Biên một đàn chim bay về phía núi như vong linh các anh trở lại với rừng. Mỗi ngôi mộ là một phím đàn trắng trong bản hợp âm (hay phúc âm của phục sinh) của sự sống.

       Vào thăm bảo tàng chiến thắng ở Điện Biên tôi ngẩn ngơ trước chiếc xe đạp thồ cõng trên mình những chiếc bì gạo tròn căng. Một nhà báo Pháp đã ví những chiếc xe đạp thồ này là "dòng sông sắt huyền thoại". Ông viết: Trong cuộc tranh cãi vì sao Pháp thua trận sau này, không ít tướng tá Pháp đã đổ tội cho việc chưa hề có binh thư nào của phương Tây đề cập đến các kỹ thuật kém hiện đại ấy. Lấy xe đạp của người Pháp cải tiến thành xe vận tải không động cơ là phát triển kỳ diệu của người Việt Nam. Từ tháng 12 - 1953 cho tới hết chiến dịch Điện Biên Phủ hơn 20.000  xe đạp thồ cõng trên mình từ 200 - 400 kg như những dòng sông nhỏ chảy len lỏi quanh co ở khắp núi rừng Tây Bắc. Phương tiện vận tải thô sơ này được điều khiển bởi những con người ăn không đủ no, ngủ trên những mảnh nilon trải trên mặt đất đã đạt tốc độ cao hơn cơ giới. Tôi đã được gặp tại Điện Biên Phủ một trong những kiện tướng chở hàng ngày ấy là ông Kim Chung hiện là một chủ tiệm vàng bạc lớn nhất thị xã Thanh Hóa. Chiếc xe đạp của ông mang theo ở nhà đi, được gia cố lại, khung thì gá mấy thanh sắt chủ lực để có thể chất hàng nặng. Nan hoa bánh xe nhỏ thì thay bằng cỡ lớn. Một đoạn tre nối dài ghi - đông để có chỗ nắm. Phanh xe cũng được chuyển ra phía sau cho tiện bởi khi đi đêm một tay phải điều khiển ghi - đông, một tay cầm đuốc soi đường. Đoạn từ Tuần Giáo lên Điện Biên Phủ mỗi đêm xe thồ có thể đi được 25km trong khi ô tô chỉ nhích được 15km. Ngoài chở lương thực và súng đạn xe đạp thồ còn chở cả thương binh. Mỗi tổ xe thồ có ba người để đảm bảo cho xe lên và xuống những con dốc cheo leo. Đêm đi, ngày nghỉ bữa ăn thường chỉ có cơm và cá khô, mỗi tiểu đội có máng nứa đựng canh hôm thì bí đỏ hôm thì rau cải. Nhưng nhiều bữa chỉ là đậu xanh xay nhỏ như cháo pha loãng với muối và chút mỡ gọi là "canh đậu toàn quốc". Chợt vang lên trong tôi câu thơ của nhà thơ Tố Hữu: "Mường Thanh, Hồng Cúm, Him Lam - Hoa Mơ lại trắng vườn Cam lại vàng" đã kết thành vòng hoa năm màu sắc: Thanh (xanh), Hồng, Lam, Trắng và Vàng, đó cũng chính là vòng hoa của Điện Biên kính dâng lên hương hồn của các liệt sỹ. Điện Biên hôm nay có nhiều đặc sản: Rượu chít, măng đắng, thổ cẩm đủ sắc màu và đặc biệt là gạo thơm Điện Biên thứ gạo mang nhãn hiệu IR 64 vừa dẻo vừa bùi. Ở đây có một đặc sản vô cùng quý báu vừa hoang sơ vừa thấm đạm tình người đó là ai cũng mến khách. Xe máy, xe đạp buổi tối người dân cứ để ngoài hiên chỉ kéo cánh cổng lại. Đêm cuối cùng trước khi rời Điện Biên chúng tôi được tham dự giao lưu với đội văn nghệ bản Ten cách trung tâm thành phố chưa đầy một cây số. Những cần rượu vít cong, khuôn mặt ửng hồng của cô gái Thái trong bộ váy áo truyền thống. Ngày đi làm nương tối ra sân khấu biểu diễn say sưa múa hát, say sưa chúc rượu. Tôi còn nhớ rõ một câu thơ của tác giả người Thái Lò Khum Ín trong bài Siềng Suồi (Tiếng Thoi): "Ải tẳng ký đó suồi - Êm sót phím cống hụt", dịch nghĩa là: "Bố chuốt con thoi đựng khung cưởi. Mẹ giăng vải mắc sợ cho em".

      Xa rồi Điện Biên nhưng có một Điện Biên giăng mắc ở bên lòng. Tuy không được gặp hoa ban nhưng trong ký ức của tôi vẫn có những cánh ban mỏng tang, trắng muốt đón mình như người bạn cũ, bền bỉ thủy chung gắn bó với đất đai sông núi nơi này. Vì theo cách nói của người Thái: "Đũa cong không ăn được - Bụng cong không ở được". Buổi sáng xe chúng tôi lên đường anh bạn quay phim đã kịp thời chớp được hình ảnh chiếc máy bay ATR - 72 của Việt Nam Airlines đang cất cánh. Có một Điện Biên huyền thoại đang cất cánh bay lên từ trầm tích lịch sử...

N.N.P