Tôi gặp ông Trần Úy lần đầu ở làng Cao Xá, xã Trung Hải, quê ông. Gia đình ông là một gia đình nông dân nghèo như hầu hết mọi gia đình nơi vùng quê nghèo khó này. Ấy thế mà chuyện học hành của các con ông thì rất đáng được nể phục. Ông bà có 9 người con (6 trai, 3 gái) thì trong đó có 6 người đang học đại học, 2 người đang học cao đẳng, chỉ có người con út đang học lớp 12. Ông Úy tâm sự: “Gia đình tôi rất nghèo, quanh năm làm không đủ ăn nhưng phải nuôi tới 9 đứa con ăn học nên cuộc sống càng thêm khó khăn, túng bấn. Nhưng khi thấy các con ham học và học giỏi thì vợ chồng tôi rất mừng nên đã động viên nhau cố gắng tạo mọi điều kiện cho các con học tập. Chúng tôi làm ngày làm đêm, nhịn ăn nhịn mặc, vay mượn thêm để lo cho các con...”. Chuyện học hành của các con ông Úy sau đó tôi đã viết một bài báo nhỏ đăng trong mục “Hoa giữa đời thường” trên báo Quảng Trị, số ra ngày 29 tháng 10 năm 2004.
Đó là chuyện của trước đây...
Còn bây giờ, nghĩa là sau mười mấy năm, hôm nay tôi có dịp trở lại thăm gia đình ông Trần Úy. Chuyện đầu tiên ông khoe với tôi là cả 9 người con của ông đã tốt nghiệp đại học, cao đẳng, và tất cả các cháu bây giờ đã có công việc làm ăn ổn định. Ông phấn khởi kể ra từng đứa một, đứa nào làm gì, ở đâu... với một vẻ mặt hân hoan, tràn trề niềm vui. Nào cháu Trần Thanh sau khi tốt nghiệp Đại học Bách khoa Đà Nẵng, đã theo học thạc sĩ ngành điện tử, năm 2015 bảo vệ thành công luận án tiến sĩ, hiện đang làm Trưởng Phòng Đào tạo trường Đại học Đà Nẵng. Cháu Trần Minh, tốt nghiệp Đại học Kinh tế Đà Nẵng hiện làm Giám đốc Công ty Xuất nhập khẩu ở tỉnh Đồng Nai. Cháu Trần Dũng tốt nghiệp Đại học Kinh tế thành phố Hồ Chí Minh, hiện giữ chức vụ Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Phân bón Hà Lan, tỉnh Long An. Rồi cháu Trần Anh tốt nghiệp Đại học Giao thông Vận tải thành phố Hồ Chí Minh, ra trường tu nghiệp 2 năm ở Mỹ, giờ cũng là một giám đốc công ty. Ba người con gái, đứa nào cũng có công việc làm ăn ổn định, trong đó hai cháu Trần Thị Thương và Trần Thị Mãi, sau khi tốt nghiệp cao đẳng ra trường đã vừa công tác vừa học tập, nay cũng đã tốt nghiệp đại học. Riêng cháu Trần Thị Thương mấy năm nay là Chủ tịch Hội đồng quản trị Công ty Cổ phần Phân bón Quốc tế thành phố Hồ Chí Minh.
Kể xong về 9 người con “công thành danh toại”, ông Úy trầm ngâm nói với tôi: “Đúng là vợ chồng tôi đã rất vất vả vì một thời khốn khó nuôi con ăn học. Nhưng chỉ có gia đình thôi thì chưa đủ. Bởi, ngoài gia đình là trụ cột thì dòng họ, cộng đồng làng xã... cùng với phong trào khuyến học, khuyến tài, sự cổ vũ, động viên kịp thời cũng là chỗ dựa vững chắc cả về vật chất lẫn tinh thần cho các con tôi. Học tập mà thiếu sự khuyến học, các con tôi sẽ thiếu đi sự nhiệt tình, hăng say, và kết quả chắc chắn sẽ không thể được như hôm nay...”. Ông Úy còn khoe với tôi mới đây gia đình ông đã vinh dự được Hội Khuyến học tỉnh Quảng Trị biểu dương là một trong những gia đình hiếu học tiêu biểu của tỉnh nhà.
Chuyện về gia đình ông Úy nuôi con ăn học thành đạt gợi trong tôi tầm quan trọng của công tác khuyến học. Không phải ngẫu nhiên mà từ xa xưa Nhân dân ta đã sớm có truyền thống hiếu học và khuyến học. Truyền thống ấy như dòng sông không bao giờ vơi cạn, từ đời này sang đời khác, bằng cả tinh thần lẫn vật chất, tất cả cũng chỉ vì một mục đích cao cả là thực hiện cho bằng được lời dạy của cổ nhân: “Nhân bất học, bất tri lý” - nghĩa là “người không học, không hiểu biết”. Xưa kia, ruộng đất là tài sản lớn nhất của mọi gia đình, nhưng ở nhiều làng xã, người dân đã tự nguyện đứng ra làm khuyến học, bằng việc lấy đất ruộng, nguồn lợi thu được từ đất ruộng làm phần thưởng để khuyến khích sự học, gọi là “học điền” với quan điểm “không có ruộng không có gì để nuôi dưỡng nho sinh”. Sử sách còn chép lại cụ thể những tên làng, tên xã đi đầu trong “học điền” ngày ấy tựa như ta biểu dương những làng xã dẫn đầu về phong trào khuyến học bây giờ. Tuy nhiên, ở vào thời kỳ phong kiến đô hộ, việc khuyến học chủ yếu do tự phát, mạnh làng nào làng ấy làm, nên cũng chỉ có tác dụng trong chừng mực nhất định.
Sau cách mạng tháng Tám, dưới chế độ mới, có Đảng, Bác Hồ, rồi Hội Khuyến học Việt Nam ra đời, hoạt động, công tác khuyến học mới thực sự được quan tâm đúng mức. Bác Hồ là một tấm gương sáng về “suốt đời tự học”, học để trưởng thành và học để tiến bộ. Không những thế Bác còn là người rất quan tâm đến việc học tập, nâng cao dân trí, dân sinh. Bác gửi trọn niềm tin đối với thế hệ trẻ, chủ nhân tương lai của đất nước. Trong thư gửi học sinh cả nước nhân ngày khai trường đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Bác đã ân cần nhắc nhở: “Non sông Việt Nam ta có trở nên tươi đẹp hay không, dân tộc Việt Nam có bước tới đài vinh quang để sánh vai với các cường quốc năm châu hay không, chính phần lớn là nhờ công học tập của các cháu”. Bác còn nói: “Tôi chỉ có một ham muốn, ham muốn tột bậc là làm sao cho nước ta được hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do, đồng bào ta ai cũng có cơm ăn áo mặc, ai cũng được học hành”. Trước lúc đi xa, Bác còn dặn lại trong Di chúc “Bồi dưỡng thế hệ cách mạng cho đời sau là một việc làm rất quan trọng và cần thiết”. Vì quan tâm đến sự học mà trong suốt cuộc đời hoạt động cách mạng của mình, Bác luôn chăm lo cho sự nghiệp khuyến học, khuyến tài. Nơi nào đến thăm, Bác cũng căn dặn phải kiên trì học tập để nâng cao trình độ, kiến thức và phục vụ đất nước được tốt hơn.
Làm theo lời Bác dạy, chưa bao giờ công tác khuyến học lại được cả xã hội quan tâm như bây giờ. Trong một lần gặp bà Nguyễn Thị Hồng Vân, Chủ tịch Hội Khuyến học tỉnh Quảng Trị, bà cho biết: “Noi gương Bác và thấm nhuần những lời Bác dạy, Hội Khuyến học tỉnh Quảng Trị từ khi thành lập đến nay đã không ngừng phấn đấu làm tốt nhiệm vụ của mình. Các cấp hội trong toàn tỉnh đã tham mưu, tranh thủ sự lãnh đạo của cấp ủy Đảng, chính quyền, phối hợp với các đoàn thể chính trị - xã hội; các ban, ngành liên quan tích cực tuyên truyền, triển khai nghiêm túc các chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước về công tác khuyến học, khuyến tài, xây dựng xã hội học tập đến tận các gia đình, dòng họ, làng xã... trên địa bàn toàn tỉnh. Động viên toàn dân phát huy truyền thống hiếu học của dân tộc, tích cực tham gia học tập, coi học tập là quốc sách hàng đầu, là nhân tố quyết định sự thành - bại trong sự nghiệp xây dựng và phát triển quê hương, đất nước...”.
Học bổng “Học không bao giờ cùng” giúp học sinh có hoàn cảnh khó khăn ở Quảng Trị vững tâm đến trường - Ảnh: Hội Khuyến học tỉnh
Từ một Hội Khuyến học cấp tỉnh những năm đầu thành lập, đến nay ở cả 10 huyện, thị xã, thành phố của tỉnh Quảng Trị đã có Hội Khuyến học; 141 xã, phường, thị trấn có tổ chức hội. Hội Khuyến học còn phát triển đến tận các thôn, bản, khu phố; các cơ quan, doanh nghiệp, đơn vị, trường học... Một điều đáng mừng, ấy là cho đến nay đã có rất nhiều dòng họ trong tỉnh đăng ký “Dòng họ khuyến học” và thành lập ban khuyến học của dòng họ mình. Như thế tức là trên địa bàn tỉnh đã hình thành một mạng lưới khuyến học từ cấp tỉnh xuống đến tận gia đình, dòng họ, gồm “Cộng đồng khuyến học”, “Dòng họ khuyến học” và “Gia đình hiếu học”. Phong trào khuyến học trên thực tế đã trở thành thế kiềng ba chân vững chãi, có sức bao phủ toàn xã hội, tạo nên một xã hội học tập trên địa bàn toàn tỉnh.
Bà Vân cho biết: “Cộng đồng khuyến học là nơi quy tụ sự gắn kết giữa các cấp chính quyền làng xã... cùng với sự chung tay góp sức của toàn thể nhân dân chăm lo cho công tác khuyến học, khuyến tài, như xây dựng tổ chức hội, xây dựng nguồn quỹ để chủ động tôn vinh các gương sáng hiếu học, hỗ trợ, khích lệ những hoàn cảnh khó khăn nhưng biết vươn lên trong học tập, rèn luyện. Cộng đồng khuyến học được đưa vào tiêu chí xây dựng “Làng văn hóa”, “Gia đình văn hóa”, tạo nên sự thi đua, phấn đấu ở mỗi làng, xã. Nhiều cộng đồng khuyến học làng xã ở các huyện Gio Linh, Hải Lăng, Vĩnh Linh, Triệu Phong... đã tìm được các hình thức hoạt động sáng tạo, độc đáo, có sức thu hút mọi lực lượng xã hội tham gia”. Nếu như năm 2007 toàn tỉnh chỉ có khoảng 20% cộng đồng khuyến học cấp xã, thôn, thì đến nay con số ấy là 77% với 866 cộng đồng đăng ký danh hiệu cộng đồng khuyến học, trong đó có 180 cộng đồng đạt danh hiệu cộng đồng khuyến học xuất sắc. Thôn Gia Môn, xã Gio Phong, thôn An Nha, xã Gio An (huyện Gio Linh); thôn Gia Lâm, xã Vĩnh Lâm (huyện Vĩnh Linh); thôn Đạo Đầu, xã Triệu Trung (huyện Triệu Phong); khu phố 5, phường 2 (thị xã Quảng Trị); thôn Trúc Kinh, xã Cam An (huyện Cam Lộ)... là những cộng đồng khuyến học tiêu biểu xuất sắc ở Quảng Trị.
“Dòng họ khuyến học” là xuất phát từ niềm tự hào, trân trọng đối với tổ tiên, nòi giống của mình với mong ước thế hệ sau nối gót cha ông gìn giữ và phát huy nề nếp gia phong, vươn lên phấn đấu học hành thành đạt. “Cây có gốc mới nở cành xanh ngọn. Nước có nguồn mới bể rộng sông sâu”. Vì vậy, mô hình “Dòng họ khuyến học” đã khơi dậy được những mạch nguồn tiềm ẩn trong huyết thống của mỗi gia đình, dòng họ, tạo ra động lực vun đắp cho thế hệ tương lai. Lập ra “Dòng họ khuyến học”, các thành viên trong dòng họ không chỉ tri ân tổ tiên mà còn thổi được luồng sinh khí vào nếp ăn ở, học hành cho con cháu đời sau. Bằng nhiều việc làm thiết thực như vận động con cháu đến trường, tổ chức các nhóm tự quản trong học tập, vận động các cháu học giỏi, kèm cặp, giúp đỡ các cháu học kém, lập quỹ khuyến học để tuyên dương phát thưởng... các dòng họ đã phát huy được tác dụng trong việc khuyến học, khuyến tài. Tính đến nay đã có trên 1.000 dòng họ trong toàn tỉnh đăng ký “Dòng họ khuyến học”, trong đó có 761 dòng họ được công nhận dòng họ tiêu biểu về hiếu học và khuyến học. Nhiều dòng họ có bề dày về truyền thống hiếu học và làm tốt công tác khuyến học, như họ Lê Văn, Hồ Sỹ, Hoàng Kim... ở Đông Hà; họ Trần Ngọc, Trương Quang... ở Gio Linh; họ Lê Bá, Hoàng Công, Nguyễn Bạch... ở Triệu Phong; họ Trần Văn, Hoàng Văn, Nguyễn Đức... ở Vĩnh Linh; họ Trần Văn, Trần Thanh, Văn Nhất... ở Hải Lăng... Các dòng họ đã vận động từng gia đình, con cháu làm ăn ở xa tự nguyện đóng góp vật chất, tiền bạc để xây dựng quỹ khuyến học của dòng họ mình. Dòng họ nào cũng lập được quỹ khuyến học. Nhiều dòng họ có quỹ lên đến hàng chục, hàng trăm triệu đồng. Dòng họ Văn Nhất ở xã Hải Phú, huyện Hải Lăng có quỹ khuyến học lên đến 500 triệu đồng.
Từ dòng họ khuyến học mà sự say mê, chăm chỉ, sáng tạo trong học tập ảnh hưởng, lan tỏa đến từng hộ gia đình. Nhà nhà thi đua, người người thi đua. Mỗi gia đình là một bông hoa trong học tập. Tính đến nay toàn tỉnh đã có 89.000 gia đình đăng ký danh hiệu “Gia đình hiếu học” và đã có 65.340 gia đình được công nhận danh hiệu này. Gương sáng về truyền thống hiếu học như trường hợp gia đình ông Trần Úy ở xã Trung Hải, huyện Gio Linh bây giờ không phải là hiếm. Xin được điểm qua một số gia đình hiếu học mà Hội Khuyến học tỉnh vừa biểu dương trong thời gian gần đây. Gia đình ông Đỗ Văn Thừa ở thôn Tân Trúc, xã Cam Hiếu (Cam Lộ) nuôi 5 người con ăn học và tất cả đều thi đỗ vào các trường đại học. Các con ông rất chăm ngoan, học giỏi. Thấy bố mẹ vất vả, các con đã vừa học đại học vừa tìm việc làm thêm để có tiền trang trải trong cuộc sống và học tập. Hiện nay cả 5 người con đều tốt nghiệp đại học ra trường với xếp loại văn bằng khá, giỏi và đã có công việc làm ăn ổn định. Ông Nguyễn Thanh Hiến ở làng Linh An, xã Triệu Trạch (Triệu Phong) nói: “Đời mình cực quá rồi, chừ để đời con cực nữa thì cha mẹ có tội với chúng”. Trăn trở với nỗi niềm ấy, gia đình ông đã quyết nuôi con ăn học đến cùng. Một gia đình nông dân nghèo khó mà nuôi 4 đứa con học đại học như gia đình ông là điều không dễ. Ấy vậy mà ông đã thực hiện được. Bây giờ cả 4 con ông đã tốt nghiệp ra trường, trong đó có 1 cháu do thành tích học tập xuất sắc được nhà trường gửi đi đào tạo tại một trường đại học ở Nga. Gia đình ông Lê Văn Khung, ở thôn Trung, xã Hải Trường (Hải Lăng) là một gia đình nông dân, thuộc diện hộ nghèo, đông con, quanh năm đầu tắt mặt tối, làm không đủ ăn. Mặc dù vậy ông vẫn lo cho các con ăn học đến nơi đến chốn. Trong 7 người con của ông thì có 6 cháu thi đỗ đại học. Được như vậy là do vợ chồng ông xác định được tầm quan trọng của việc học hành, dù khó khăn đến mấy cũng phải xoay xở cho các con đi học. Ông thường căn dặn các con, có học mới có tri thức, có việc làm, mới phục vụ được cho đất nước, quê hương, gia đình và bản thân có cuộc sống tốt hơn... Nhiều gia đình khác như gia đình ông Hồ Sỹ Thỏn, ông Trần Thương Thiên ở thị trấn Hồ Xá, huyện Vĩnh Linh; gia đình ông Hoàng Dũng ở phường 2, thành phố Đông Hà; gia đình ông Lê Thông ở phường 1, thị xã Quảng Trị; gia đình ông Nguyễn Xuân Lộc ở xã Ba Lòng, huyện Đakrông; gia đình bà Trần Thị Phối ở xã Triệu Lăng; gia đình ông Lê Văn Giáo ở xã Triệu Long, huyện Triệu Phong... là những gia đình có truyền thống hiếu học, các con học giỏi, đỗ đạt cao, thành đạt trong mọi mặt của cuộc sống.
Không chỉ làm tốt về mặt tinh thần, từ ngày thành lập đến nay, Hội Khuyến học tỉnh với phương châm “Đa dạng hóa các nguồn vận động tài trợ, tối ưu hóa nguồn quỹ”. Bằng nhiều cách làm sáng tạo, như gửi thư kêu gọi các tổ chức, cá nhân, tiếp cận với các doanh nghiệp, các chức sắc tôn giáo, các đơn vị lực lượng vũ trang... hội đã xây dựng được nguồn quỹ khuyến học. Nếu như trong các năm, từ 2002 đến 2007, cả tỉnh huy động được trên 60 tỷ đồng, thì từ năm 2008 đến nay đã huy động được trên 170 tỷ đồng. Từ nguồn quỹ này, hội đã phối hợp với các cơ quan, đoàn thể tổ chức nhiều chương trình, như “Tiếp sức đến trường”, “Ánh trăng rằm”, “Đỡ đầu dài hạn”, “Hoa tình thương”, “Vì học sinh nghèo hiếu học”... trao học bổng đỡ đầu dài hạn cho học sinh, sinh viên nghèo... Quỹ khuyến học, khuyến tài được hội thực hiện mọi lúc mọi nơi, với phương châm “chi đúng, chi trúng, chi đủ” đã kịp thời giúp đỡ, động viên những em có hoàn cảnh khó khăn cũng như biểu dương những em có tinh thần vượt khó, học giỏi.
Cùng với Giải thưởng Bùi Dục Tài của UBND tỉnh Quảng Trị lập ra để tôn vinh những thành tích và cống hiến xuất sắc trong sự học, những đồng tiền vàng ngọc từ Quỹ Khuyến học, theo thời gian, năm này qua năm khác, thế hệ này đến thế hệ khác, mãi đến với các em, nâng đỡ các em trên chặng đường dài học tập. Nguyên Phó Chủ tịch nước, Chủ tịch Hội Khuyến học Việt Nam, bà Nguyễn Thị Doan mới đây đã đến thăm và làm việc với Hội Khuyến học tỉnh Quảng Trị. Ghi nhận những thành tích đã đạt được trong hơn 15 năm qua của Hội Khuyến học tỉnh, đồng chí nói: “Cơ ngơi nhà cửa, cán bộ nhân viên chỉ có thế này mà các đồng chí đã quản lý bao nhiêu công việc, bao nhiêu là con người. Trong thời gian tới, mong các đồng chí tiếp tục làm tốt hơn nữa công việc của mình. Làm khuyến học phải tận tâm, tận lực, phải biết nhận thức đúng đắn rằng, khuyến học là nơi chắp cánh ước mơ, là nơi tiếp thêm lửa nhiệt tình và lòng đam mê học tập của tất cả các thế hệ học sinh thân yêu của chúng ta...”.
