Tò he thương nhớ

hông biết tự bao giờ, nghề nặn tò he thân thương đã ra đời và gắn bó thân thuộc với người dân thôn Bích La Đông như máu thịt. Dưới bàn tay tài hoa của những “nghệ nhân” nông dân thực thụ nơi đây, những con tò he đủ hình thù, dáng vẻ, màu sắc ra đời, làm xao xuyến tâm hồn biết bao thế hệ người làng và khách du xuân qua vùng đất này mỗi dịp tết đến xuân về...

 Thổi hồn vào đất

Khi những cây lúa kịp bén rễ dưới đồng thì cũng là lúc những người nông dân xóm Cửa Rào, đội 5, thôn Bích La Đông, xã Triệu Đông, huyện Triệu Phong gác cày cuốc bắt tay vào việc nặn tò he chờ ngày khai hội chợ Đình Bích La truyền thống. Chúng tôi về thôn Bích La Đông trong tiết trời lất phất mưa phùn những ngày giáp Tết. Những mầm mạ non cũng bắt đầu thẫm một màu xanh rung rinh trong gió lạnh. Con đường đất đỏ dẫn vào xóm Cửa Rào nhão nhoẹt dưới những đợt mưa phùn lắc rắc. Dù tiết trời không thuận lợi, nhưng trong những nóc nhà nơi đây, không khí đón tết cổ truyền đã trở nên rộn rịp. Những bếp lửa đỏ rực than cũng đã được khơi bùng lên trong giá rét. Vừa rửa xong cuốc cày gác lên mái chạn, ông Lê Bá Thời, 55 tuổi, một trong những người cao tuổi nhất xóm Cửa Rào nặn thành thạo những con tò he tiếp chúng tôi. Trong căn nhà nằm ven con sông đào Vĩnh Định hiền hòa, ông Thời rót nước mời khách rồi xoa tay kể chuyện nặn tò he. Nhắc đến chuyện nặn tò he, đôi mắt đã hằn vết chân chim của ông tươi hơn hớn. Ông nói chuyện tò he say sưa cứ như một... đứa trẻ: “Thực ra nghề nặn tò he làng tui chỉ làm trong dịp Tết, không phải là kế sinh nhai nhưng với người làng tui thì đó lại là nghề truyền thống không gì có thể thay đổi được. Tui biết nghề từ lúc 10 tuổi, hồi nớ cứ mỗi Tết thấy cha nặn tò he tui cũng xúm xít học lóm cha làm. Cha thấy tui khéo léo và đam mê nên cũng bày vẽ, truyền nghề cho mình. Dần dần, những con tò he xanh đỏ đầy mê hoặc đã thu hút tui một cách kỳ lạ. Những năm sau, năm nào tui cũng phụ cha làm để mang ra chợ Đình bán cho du khách với mong ước mang lại điều tốt đẹp, may mắn cho mọi người trong ngày đầu xuân”. Trong ký ức của ông Thời, những con tò he mộc mạc đã hằn sâu vào tâm thức ông từ thời thơ ấu. “Mỗi cuối năm, khi việc đồng áng đã hòm hòm là tui và nhiều người trong làng lại ra bờ sông Vĩnh Định đào đất sét hoặc lặn lội ra tận xã Gio Mai, huyện Gio Linh đào đất sét màu đen về nhào nặn tò he. Nói thiệt chú đừng cười chứ giờ chừng này tuổi rồi mà cứ mỗi dịp chuẩn bị nặn tò he là tui lại mừng vui như trẻ con được bố mẹ mua áo quần mới ngày tết vậy! Có lẽ nghề nặn tò he đã ăn sâu vào huyết quản mất rồi, không dứt ra được...”. Vừa nói chuyện ông Thời vừa với tay lên tấm bê tông đặt giữa nhà đang hong khô đám tò he đủ hình thù mang từng con xuống cho chúng tôi xem. Trước mắt chúng tôi, những con tò he qua bàn tay tài hoa khéo léo của ông Thời đã thành hình thật thú vị. Những chú tò he ngộ nghĩnh được hóa thân từ thớ đất sét ruộng đồng như nhảy múa vui tươi. “Năm nào tui làm trọn bộ 12 con giáp, ngoài ra tui còn làm thêm những con vật khác như voi, vịt, bồ câu... Tất cả những con vật nhào nặn ra đều gửi gắm trong nó mong ước mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, mang lại điềm lành, may mắn...”. Tại Bích La Đông, ông Thời được xem là một trong những “nghệ nhân” khéo léo và thành thạo nhất. Năm 1980, trong một lần về thăm quê, danh họa Lê Bá Đảng- một người con của làng Bích La, đang sinh sống tại Pháp- với tất cả nỗi nhớ quê hương cũng đã đặt ông Thời nặn 4 con tò he mang sang để trưng bày nơi trang trọng nhất trong căn nhà của mình những mong vơi đi phần nào nỗi nhớ đồng đất quê hương. Ngoài ông Thời, xóm Cửa Rào còn có khoảng 20 gia đình tham gia nặn tò he để bán trong dịp hội chợ Đình. Trong đó, những gia đình làm tò he với số lượng lớn (từ 70- 150 con) như Lê Bá Vĩnh, Lê Bá Thương, Lê Văn Hoán... Không đặc biệt, tinh xảo như tò he xứ Bắc, những con tò he còn mang nét thô mộc bằng đất sét của người dân xóm Cửa Rào vẫn có “thương hiệu” riêng của mình. Nó đã tồn tại, đã “sống” bền bỉ trong tâm thức của biết bao thế hệ, như là “báu vật” tâm linh trong mỗi con dân của làng Bích La... Tò he xóm Cửa Rào, thôn Bích La gợi biết bao thương nhớ, một nỗi nhớ da diết không thể nào phai mờ trong ký ức của những người đang sống, đã từng gắn bó và ra đi từ vùng đất thân thương này...

Thấm đẫm tình quê

Bên cạnh nhà ông Thời, những ngày này ông Nguyễn Thanh, 48 tuổi cũng tranh thủ nặn tò he chờ ngày khai hội chợ Đình. “Từ ngày 15 tháng Chạp là tui đã chuẩn bị đất sét rồi. Năm nào cũng vậy, cứ dịp này là tui đã sắp xếp xong việc nhà để nặn tò he. Con vật tò he truyền thống xưa nay của làng là con gà, vì vậy con gà năm nào cũng được người làng nặn nhiều nhất. Mỗi lần nặn tò he là lòng tui lại thấy lâng lâng, bồi hồi lắm. Nỗi nhớ tò he cứ ùa về trong ký ức...”. Theo ông Thanh, con gà tò he cũng giống như con vật biểu trưng cho hội chợ Đình Bích La. Cứ vào canh 4 (2 giờ sáng) mồng 3 Tết, người làng đã lục tục trở dậy khi tiếng gà tò he đầu tiên báo hiệu giờ khắc khai hội chợ Đình. “Tiếng gà tò he trong đêm khuya nghe nó thanh vắng, nó trào dâng cảm xúc khó tả lắm chú nờ. Có gắn bó với làng, có trải qua những phiên chợ Đình Bích La người ta mới thấm thía hết cái ý nghĩa, cái cảm giác da diết thế nào với đêm hội. Một đời gắn bó với làng mà mỗi phiên chợ Đình Bích La đối với tui lại trào dâng cảm xúc đặc biệt lắm huống hồ khách phương xa, những con dân của làng làm ăn sinh sống xa quê thì chợ Đình, con tò he... đã trở thành nỗi khát khao tình quê nghĩa làng mỗi khi trở về”. Cùng với những sản vật “cây nhà lá vườn” gợi nét quê như chè xanh, mía, muối, mớ cá con tôm, buồng cau nắm trầu... con tò he được bày bán trong hội chợ Đình là một điểm nhấn đặc sắc khó phai trong lòng du khách. Màu đất nâu ấm của những con trâu, còn gà, lợn... gợi nét tươi trong, thấm đẫm hồn quê. Hình ảnh những con vật dung dị, thô mộc được nhào nặn nên từ đồng đất quê hương đong đầy nỗi nhớ thương. “Đến khoảng chiều 30 Tết, những con tò he sẽ được sơn phết, vẽ màu sặc sỡ rất đẹp. Và khuya mồng 2, rạng sáng mồng 3 Tết chúng sẽ được trang trọng mang ra chợ Đình để đem may mắn trong năm mới cho mọi người”, ông Thanh vừa nâng niu từng con tò he ngắm nghía, bồi hồi nói. Có một điều mà nhiều bậc cao niên theo nghề nặn tò he xưa nay cảm thấy phấn khởi là, những bạn trẻ rất thích mua tò he tại hội chợ Đình, điều đó phần nào cho thấy lớp trẻ hiện rất thích thú với những sản phẩm dân gian của cha ông một thời bị lãng quên.

Những ngày này, cùng với công tác chuẩn bị cho lễ hội chợ Đình Bích La như mọi năm thì việc nặn tò he ở xóm Cửa Rào cũng trở nên nhộn nhịp. Trong nhà, những người lớn tỉ mẩn nặn từng con tò he với tất cả niềm đam mê. Ngoài đường làng, từng đám trẻ với áo mới xúng xính khoe nhau từng con tò he được gắn khèn lá với đủ dáng hình, màu sắc thổi vang khắp xóm. Một hình ảnh yên bình khó có thể tìm thấy ở những ngôi làng khác. Bên cổng đình làng Bích La, những lá cờ hội đủ màu sắc đã được cắm ngay ngắn, tung bay phần phật trong gió đợi ngày vui...

L.Đ.V