Vào mùa mưa, khi con nước lên cao là lúc đứa trẻ tôi cưỡi lên lưng trâu xăm xăm qua rừng, băng qua những con đường mòn để đến cánh đồng làng cách nhà tôi chừng hai cây số. Ở đó mùa mưa cỏ xanh ngập cả ruộng đồng.
Từ làng muốn đến cánh đồng cỏ tốt phải đi qua một cánh rừng và con suối hẹp lòng. Cũng bởi suối hẹp nên nước dâng cao, mùa mưa từng con sóng cuộn như thú dữ. Tôi hơn mười tuổi, quần cọc, manh áo mưa trùm kín đầu, nhảy lên lưng trâu chẳng cần ra lệnh, nó tự khắc biết đi về hướng đó, cứ cắm cúi đi, lao xuống nước sâu, vượt sóng qua bên cánh đồng để gặm cỏ.
Tranh của họa sĩ Nguyễn Khắc Tài
Trong các loài vật nuôi của gia đình mình tôi rất nặng tình với trâu. Cha tôi cũng thế. Cha thường đi rất nhiều ngày, lang thang khắp nơi để chọn mua một con trâu tốt. Xem tướng mạo, xoáy lạc… rồi thì đắt mấy cũng mua. Con trâu như sinh mệnh của cả gia đình, nó gồng gánh trên đôi vai từng thớ đất, là lao động chính trong gia đình thuần nông. Từ gỗ lạt lợp nhà, trâu kéo về từ rừng xa tít tắp; từ cánh đồng lạc sai quả, trâu phải gồng lưng cày đất qua những ngày dài. Bởi thế dân quê tôi xem con trâu là đầu cơ nghiệp, nó không những là tài sản lớn mà còn là khởi duyên cho việc cầu được ước thấy trong mùa màng, là cần câu cơm cho cả nhà.
Tướng trâu được nông dân xem trọng vì ảnh hưởng rất lớn đến sự an nguy của gia đình. Ăn nên làm ra hay không cũng nhờ con trâu. Người chọn mua trâu phải rành về tướng số, chỉ cần xem qua là biết được con trâu đó giỏi cày kéo hay không. Nếu hăng đánh đá, hoặc có những điểm bất lợi với chủ nhà thì nên tránh. Thường người chọn trâu hay tìm giống trâu có bốn xoáy quân cờ, tức bốn xoáy tròn đóng đối xứng giữa thân, rồi xoáy tiền, xoáy hậu… đó là con trâu tốt. Xoáy nhằm hông trâu thì con trâu đó nuôi tốn công vẫn gầy, xoáy chĩa vào mắt là trâu hay chảy nước mắt nuôi chẳng hay, trâu có vắt khăn qua cổ thường mang những điềm xấu… nhưng không phải vì thế mà trâu xấu không có ai mua. Thường trong nhà có trâu chủ tốt tướng thì những con trâu sau được gọi là trâu phụ, trâu bầy đàn chỉ nuôi lấy thịt.
Cha tôi đã chọn cho gia đình mình một con trâu rất đỗi dũng mãnh, nó nổi tiếng cả một vùng bởi trò đánh đấu nhưng vẫn rất hay trong từng đường cày. Nó tinh tế đến mức khi trên vai kéo nặng đường đất mà vẫn nhận ra dưới chân mình có một chú gà con đang mắc kẹt. Một roi được quất vào mông, nó tránh, hai roi, nó vẫn tránh… Tôi vội vàng tìm nguồn cơn thì ra bên dưới chân nó chú gà con đang gặp nguy hiểm, nếu nó bước tới theo lệnh roi thì chú gà con ít cơ may sống sót.
Tôi và cha xem nó như người thân trong gia đình. Mùa mưa che mái, mùa nắng cột ở những nơi mát mẻ. Những trưa hè, dưới gốc khế già, con trâu thường nằm thư thái, quanh nó là đàn gà con thi nhau bắt chấy. Tôi cũng thường lum khum, mò mẫm bắt cho nó từng con chấy, truốt những cái trứng chấy ra khỏi bộ lông láng mượt. Những lúc như thế nó thường ngủ một giấc ngon lành, tự lòng tôi thấy vui và xem việc bắt chấy cho nó như một đền đáp.
Rất nhiều năm tháng trôi qua, cùng với mùa đông là những ngày giông gió. Tôi cùng nó ra đồng. Lúc cày cấy, lúc nghỉ ngơi. Tôi cảm thấy an toàn khi cưỡi lên nó. Kì lạ thế, một đứa trẻ vừa qua bậc tiểu học lại thấy yên bình giữa sóng to gió cả khi ngồi trên lưng trâu. Một cái đầm mình xuống nước, bốn chân thoăn thoắt, cái đầu ngẩng cao cứ thẳng bờ bên kia để bơi ngang dòng. Tôi chỉ một điểm tựa duy nhất, hai chân ngoắc thật chặt, tay bám lấy lông ở bờm. Qua đến bờ kia người tôi cũng ướt sũng.
Gần mười năm con trâu gắn bó với gia đình tôi, với ruộng đồng, với tình thân. Sự bào mòn của thời gian, của tuổi tác, của lao động nặng nhọc khiến bước đi nó chậm hơn trên những đường cày. Tôi và cha đều nhận ra điều đó nhưng lại tránh nhìn vào mắt nhau.
Đêm cuối cùng tôi vịn vào tay cha, môi tôi mím chặt, nước mắt ứa ra. Cha, đằng nào cũng phải… tôi bỏ dở câu nói lưng chừng. Cha thở dài nặng nhọc. Ngày sau, cha vào rừng từ sớm, để họ đến dắt trâu đi. Và cha về rất muộn, khi bóng tối mênh mông của màn đêm phủ kín khu vườn, phủ che gốc khế già nơi cột con trâu thân thương.
Cánh đồng làng giờ thưa thớt gia súc. Máy móc công nghiệp thay cho sức kéo. Nhưng trên những cánh đồng, thỉnh thoảng vẫn xuất hiện một vài con trâu. Chiều chiều tôi ra đồng đứng ngẩn ngơ, nhớ về cánh đồng tuổi thơ của mình. Cũng lạ, đi qua nhiều năm tháng, hình bóng nó vẫn chẳng phai mờ. Trong kí ức của tôi, trâu còn ăn cỏ đồng xa.
