Vừa bước chân đến thôn Tiến Hòa xã Gio Hòa, huyện Gio Linh đã nghe âm thanh “óng” lên từ đá. Trong cái rét ngọt hòa quyện với ánh nắng hiếm hoi của những ngày cuối đông, tiếng đục đá cứ âm âm thúc giục lòng người. Chúng tôi đến cánh đồng đá Gio Hòa, qua hơn ba mươi cây số từ thành phố Đông Hà lên huyện Cam Lộ rồi rẽ ngang qua đường mòn Hồ Chí Minh thuộc miền tây Gio Linh, nơi ngút ngàn cao su, hồ tiêu, nghệ... và đá. Đá ở Gio Hòa có từ trước khi con người sinh ra, người dân miền tây Gio Linh biết biến đá thành cơm, cho cuộc sống ngày thêm khởi sắc.
Về miền cỏ cây chen đá
Cụ ông Lê Văn Hạnh, 75 tuổi người làng Hà Thanh (Gio Châu, Gio Linh) là người nắm hết nguồn gốc của nghề đá. Trước lúc lên Tiến Hòa, ông Hạnh đưa chúng tôi đi khắp làng để đếm những chiếc cối giã gạo được đục ra từ đá. Đó là sản phẩm đầu tiên của nghề đá ở đây. Ông Hạnh cho chúng tôi thấy sức vóc của trai tráng một thời, câu chuyện chẻ đá có từ ngày xưa, theo ông Hạnh nó cách đây chừng hơn hai trăm năm, cũng có thể hơn. Khi làng Hà Thanh chỉ là một vùng đất cát nghèo nàn thì những hòn đá to đùng nằm giữa ruộng nương, nằm khắp trong làng đã khiến những người khai thiên lập địa chú ý. Ông Hạnh không tưởng nổi sức mạnh đó sinh ra từ đâu, khi mọi thứ còn rất đỗi khó khăn thì ý chí con người như ánh nhìn thẳng băng vào tương lai phía trước: “Nghe kể, ngày xưa Hà Thanh đá chồng lên đá, thanh niên trong làng tập trung nhóm năm đến bảy người có sức vóc, dùng sức mạnh và ý chí của mình để làm ra cối đá, làm ra những dụng cụ bằng đá khác như rìu đá, nồi đá, chum đá, hũ đá... Chừ chỉ nhìn quanh cái cối đá, tôi cũng thấy khâm phục cha ông”.
Đá là tài nguyên thiên nhiên ban tặng cho vùng đất Gio Hòa và một số địa phương lân cận như Gio An, Linh Hải. Xứ sở này khắp thôn xóm nhìn ở đâu cũng có đá. Đá nằm ngay cửa, đá ở trong vườn, đá chất thành phên giậu. Và thích nhất là giữa đám gừng, đám nghệ, giữa nương hồ tiêu ngút ngàn xanh mướt có khối đá nằm xen vào. Đá vừa là của để dành ở vùng đất miền tây Gio Linh vừa là tấm lá chắn giữ cho cây cối xanh tươi. Theo các bậc cao niên trong làng, ở đâu có đá đằn lên thì đất đai ở đó được giữ ẩm tốt. Một lẽ khác, đá giữ cho đất khỏi bị rửa trôi. Trong nhung nhúc những chồi nghệ mới nhú mầm là từng khối đá to tướng nằm liền kề nhau tạo nên bức tranh đầy chất trữ tình, giữa cái nhỏ bé có cái to tướng, giữa cái yếu mềm có cái vững chãi. Ông Hạnh chia sẻ với chúng tôi: “Nhìn trong nương trong vườn đá lỗ chỗ như rứa nhưng đó là tiền cả đấy. Ngày trước vùng này đá ngổn ngang làm ngày làm đêm không xuể, giờ lượm mãi cũng hết, người dân muốn có đá để làm phải thuê xe múc từ dưới lòng đất. Miền tây Gio Linh cứ múc cần cẩu xuống sâu lại đẩy lên những hòn đá tròn, đây là loại đá tốt nhất để làm nên vật liệu xây tường rào, xây đền đài lăng tẩm. Ngót nghét mấy trăm năm, nghề đá ngày càng hưng thịnh”.
Tuổi thanh xuân trút vào đá, sức lao động cần cù của mỗi một người dân ở nơi đây khiến chúng tôi rất đỗi khâm phục. Ngôi nhà khang trang đầy đủ tiện nghi của gia đình anh Lê Nam Định ở thôn Tiến Hòa được dựng xây từ nguồn thu nhập là nghề chẻ đá. Sự kiên trì, nhẫn nại của người đàn ông sinh năm 1977 với từng khối đá khiến chúng tôi “dán mắt” không rời. Anh Định nói rằng: “Với đá thì phải nhẹ nhàng, nhẫn nại. Càng nhẹ nhàng bao nhiêu càng dễ nhấc bấy nhiêu và càng nhẫn nại bao nhiêu thì đá nghe lời người bấy nhiêu. Làm đá lâu ngày ngẫm ra như thế. Nghề chẻ đá nghe âm thanh ồn ào rứa thôi nhưng trong lòng lại rất thanh bình”.
Giọt mồ hôi ngọt
Nghề chẻ đá ở miền tây Gio Linh phát triển hưng thịnh khi quy mô của nghề ngày càng được mở rộng hơn. Từ bàn tay và khối óc của con người thì việc khai thác đá thành phẩm không mấy khó khăn. Ông Hạnh cho chúng tôi hay: “Ngày trước khai thác đá phải cậy vào sức vóc cường tráng của thanh niên, ngày nay nghề đá càng hưng thịnh và kiếm được nhiều tiền nhờ có máy móc hiện đại”. Cái máy móc hiện đại mà chúng tôi được biết là mũi khoan để thực hiện động tác “mồi” đá. Một mũi khoan được cắm vào tảng đá chừng 2 - 3cm tạo lỗ rồi sau đó đường “ve” được chỉa thẳng vào, cây búa từ sức người thả xuống và hòn đá được bổ đôi. Sau đó những khối đá có kích thước 10x25cm được làm thủ công hoàn toàn. Dụng cụ cắt đá cũng từng được đưa vào thử nghiệm một thời gian thì hoàn toàn bị loại bỏ vì đường cắt phẳng lỳ, khi dùng xây dựng vữa xi măng bám không chắc nên không được ưa chuộng. Và đến bây giờ, những người khai thác đá ở Gio Hòa hoàn toàn không dùng phương pháp này. Anh Lê Nam Định cho chúng tôi biết như thế. Không cứ cái gì áp dụng kỹ thuật hiện đại cũng dễ làm, với nghề chẻ đá nó có điều đặc biệt như thế. Chỉ mồi bằng mũi khoan, công việc sau đó hoàn toàn thủ công, hồi trước làm như thế nào bây giờ làm như thế ấy.
Hơn mười năm làm nghề chẻ đá, những giọt mồ hôi nhỏ ra trên trán anh Định là những giọt mồ hôi của người yêu nghề, hăng say lao động. Ngày nắng cũng như ngày mưa, đôi bàn tay rắn rỏi của anh Định lật trở từng tảng đá để làm ra những viên đá chở đi khắp nơi. Người đàn ông 40 tuổi này đã làm ra hơn 45 ngàn viên đá trong hơn 10 năm lao động có dáng vẻ hiền từ, cách ăn nói khiêm nhường đầy triết lý nhân sinh: “Làm đá không vội được, người chẻ giỏi cũng chỉ độ 15 viên/ngày, mỗi tháng làm được khoảng 20 - 25 ngày, giá đá dao động từ 7.000 - 10.000 đồng/viên, thu nhập thường 5 - 6 triệu đồng/tháng, thấp nhất thì 3,5 triệu đồng/tháng nên cũng sống được. Nghề chẻ đá là nghề của đàn ông. Đúng với câu đàn ông là trụ cột gia đình. Đá làm ra không đủ cung cấp cho các tỉnh lân cận như Thừa Thiên Huế và Quảng Bình. Chỉ sợ người phụ đá chứ đá không phụ người”.
Bước qua tuổi 50, anh Trương Công Quảng ở thôn Trí Hòa có hơn 10 năm gắn bó với nghề chẻ đá. Với anh Quảng, đây là sự lựa chọn để sinh tồn. Sau những ngày tháng long đong khắp xứ người, làm lụng đủ nghề anh Quảng trở về với nghề chẻ đá. Không lãng phí bất cứ thứ gì, đá nhỏ đá vụn được đục ra từ đá thành phẩm được bán để rải đường. Với nghề đập đá vụn thì phụ nữ cũng có thể tham gia. Anh Quảng nhớ lại: “Hơn chục năm trước, phụ nữ ở đây cũng tham gia đập đá. Từ khi làm đá thành viên thương phẩm họ không tham gia nữa. Một mặt vì công việc hơi nặng nhọc, một mặt vì chỉ đàn ông làm cũng có thể nuôi sống gia đình. Phụ nữ chọn nghề trồng tiêu và cây dược liệu”.
Ông Dương Bá Đăng, Giám đốc Công ty TNHH Hải Quang, nơi cung cấp cho thị trường hơn 100.000 viên đá mỗi năm hồ hởi tâm sự: “Công ty lúc cao điểm nhất có 60 công nhân, ngày thường chừng 30 công nhân, thu nhập 6 triệu đồng/người/tháng. Nghề chẻ đá đủ nuôi sống gia đình những người làm nghề, nhiều gia đình có nguồn thu phụ từ hồ tiêu, gừng, nghệ... Cuộc sống của người dân nơi đây ngày càng khấm khá hơn”.
Miền tây huyện Gio Linh có ba xã làm nghề chẻ đá là Gio Hòa, Gio An và Linh Hải. Trong đó xã Gio Hòa có hàng trăm hộ gia đình làm nghề chẻ đá. Nhưng cội nguồn của nghề chẻ đá là ở làng Hà Thanh thuộc xã Gio Châu. Chúng tôi nghe ông Lê Văn Hạnh tâm sự: “Trước ở Gio Linh, làng Hà Thanh làm nghề đá đầu tiên, sau đó lan dần lên các làng Đồng Tâm, Trí Hòa... Đất lành chim đậu, nghề làm ra tiền thì có người theo. Mặc dù làng “tổ nghề” không còn giữ nghề nhưng mỗi lần nhắc đến nghề chẻ đá người ta đều nhắc đến làng Hà Thanh”. Cái lẽ “uống nước nhớ nguồn” đó là sự hàm ơn của người làm nghề chẻ đá với “tổ nghề” và đặc biệt là sự hàm ơn của con người với đá. Cứ mỗi độ Tết đến xuân về, khắp làng xã lại rộn ràng tiếng hò reo khi có người chiến thắng trong hội thi chẻ đá.
Xuôi theo đường 74 trở về, chúng tôi vẫn nhớ đến khắc khoải âm thanh của đá, nhớ những giọt mồ hôi giữa ngày đông, nhớ những khóm nghệ chen lên từ đá xanh mướt trong những khu vườn tiêu đang mùa no quả. Và âm thanh chẻ đá như sự sống khởi nguồn từ lao động. Vốn thế, ở đâu có bàn tay của con người thì sự sắp đặt của tạo hóa lại vô cùng hữu ích. Trong đó, sức lao động của con người là mùa xuân kết nối mùa xuân.
H.H.L
