Lâu nay chúng ta thường nói rất nhiều đến cụm từ “Bản sắc văn hóa dân tộc” lại không có ít người nhầm lẫn giữa các khái niệm văn hóa- văn học- văn chương. Vậy văn hóa là gì?
Thực ra văn hóa không chỉ là những học thuật tư tưởng cao siêu, học vấn uyên bác mà còn bao hàm một ý nghĩa hết sức sâu rộng, đó là tất cả các hoạt động về kinh tế, chính trị, xã hội, phong tục, tập quán… Hai chữ Văn hóa chỉ là khái quát cho tất cả các phương diện sinh hoạt của con người. Vì vậy, học giả Đào Duy Anh đã nói một cách cụ thể trong phần tự luận của cuốn Việt
Trừ những định nghĩa mang tính khái quát đó, ta thấy bất cứ ở một vùng đất nào, đã có con người tất phải có sinh hoạt, người văn minh thì sinh hoạt văn minh, người lạc hậu thì sinh hoạt lạc hậu. Trình độ văn hóa của một vùng đất tùy thuộc trước hết vào chính đặc điểm của vùng đất đó. Điều kiện địa lý tự nhiên là đặc điểm quan trọng và quyết định hơn cả đến văn hóa của mỗi địa phương. Dù muốn dù không con người ở địa phương đó vẫn luôn phải chuyển biến mọi sinh hoạt cho phù hợp với hoàn cảnh tự nhiên của mình nhằm vươn tới cái hay cái đẹp và bảo vệ, giữ gìn nó.
Quảng Trị ta là một vùng đất tuy nghèo nàn về tài nguyên, khí hậu khắc nghiệt, nhưng lại ở vào một vị trí vô cùng đặc biệt trên bản đồ hành chính. Đó là nơi vừa xa bình độ của các triều đại trước, vừa là cửa ngõ của kinh đô triều Nguyễn. Khi nước Việt
Tuy khí hậu khắc nghiệt, nhưng Quảng Trị vẫn được thiên nhiên an ủi một phần, đó là sự mát mẻ trong lành của miền đất, sự hùng vĩ của núi rừng, cái mượt mà của đồng bằng và sự bao la của những triền cát!
Những đặc điểm của địa lý nói trên đã giúp cho mảnh đất Quảng Trị, từ xưa đã có sự giao lưu văn hóa cần thiết với các cộng đồng xã hội trong nước cũng như nước ngoài, tiếp thu được cái tinh hoa, đồng thời tránh được những sai lầm mà họ đã mắc phải để bổ sung ngày càng nhiều cho kho tàng kinh nghiệm sống của mình. Yếu tố khí hậu cũng đã buộc con người Quảng Trị từ xưa đến nay phải luôn đấu tranh và thích ứng để sinh tồn. Dân cư Quảng Trị không đông nhưng vì nằm trên trục đường thiên lý
Cũng sẽ thật thiếu sót nếu khi nói đến yếu tố khí hậu trong văn hóa Quảng Trị mà không nói đến các danh nhân của quê hương đã sinh ra và lớn lên nhờ quy luật đấu tranh sinh tồn với đặc điểm khí hậu đó. Chính Cao Bá Quát, bậc thánh văn chương thời trước đã khẳng định:
“Đạo tại cổ kim vô khúc bính
Thiên đa bồng tất sản cao nhân”
(Xưa nay đạo học không có sẵn con đường nào bằng phẳng, ở dưới các mái nhà tranh thường sinh ra những bậc cao nhân).
Rõ ràng, không còn nghi ngờ gì nữa khi nói Quảng Trị là một vùng đất có bề dày văn hóa và lịch sử rất đáng tự hào.
Nhưng cũng thật xót xa khi biết rằng, chỉ vì bao phen binh hỏa mà nguồn tư liệu thành văn cũng như truyền khẩu về văn hóa Quảng Trị đang ngày càng một ít đi, hiếm đi, rất khó khăn cho việc nghiên cứu về đất nước- con người ở địa phương này.
Ở cổng đình làng Cam Lộ, nơi được coi là thị tứ sầm uất của Quảng Trị thời xưa, hiện nay vẫn còn giữ được câu đối mà ai đọc cũng phải giật mình:
“Hữu bạn tốn phong phiêu địa trục
Tiền triều giáp bảng yết thiên môn”
Nghĩa là: Mạch đất tốt ở bờ phải làm lệch cả trục đất, vào triều đại trước đã có người đỗ đạt nổi tiếng ở kinh đô.
Nhưng những người đã từng đỗ đạt, đem lại vinh quang cho mảnh đất này thời ấy là ai thì cho đến nay vẫn chưa có một học giả nào tra cứu được.
Đất nước đổi mới, báo chí cũng được Nhà nước đầu tư phát triển nhằm không ngoài mục đích thể hiện đầy đủ- khách quan và khoa học bản sắc văn hóa của mỗi địa phương. Tạp chí Cửa Việt được ra đời và tồn tại theo yêu cầu khách quan đó.
Cũng chính vì hiểu về khái niệm văn hóa trên tạp chí Cửa Việt chỉ nhìn vào mục Người và đất quê hương, mà mục này thì, như đã nói, luôn luôn gặp khó khăn về tư liệu. Chuyện xa xưa phải thông qua sử sách thì không nói làm gì, đến như chuyện gần đây, hôm nay vẫn còn có những người thực sự là nhân chứng tin cậy ở đời, ngày mai họ đã ra người thiên cổ, không kịp trăn trối lại!
Thực ra, cách hiểu như trên cũng không có gì sai, vì nếu hiểu cho thật đúng thì mục Người và đất quê hương trên mỗi tờ tạp chí địa phương phải được triển khai đúng theo nghĩa rộng. Từ khái niệm đơn giản mà cụ Đào Duy Anh đã nêu ra “Văn hóa là sinh hoạt”, chúng tôi xin có một vài ý kiến về việc thể hiện bản sắc văn hóa một vùng đất trên tạp chí địa phương.
Trước hết nói về NGƯỜI.
Người ở một vùng đất nào cũng phải có cả những người của quá khứ, của hiện tại và cả của tương lai. Người quá khứ là các nhân vật lịch sử, những người đã góp phần làm nên lịch sử. Tất cả họ đều đã đi vào cõi vĩnh hằng, nhưng họ đã để lại những chiến công, những sáng tác, những công trình trước thuật và những tấm bia miệng không mòn.
Người hiện tại là những người đang có mặt hôm nay đã và đang sống cho quê hương Quảng Trị, đây là thành phần đông đảo và đa dạng nhất, mang nhiều bản sắc văn hóa quê hương nhất. Chính họ là những người có trách nhiệm bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa quê hương, góp phần đưa quê hương trở thành miền cực lạc lý tưởng giữa đời thường. Làm được điều đó thật khó nhưng cũng thật hay và thật cần một sự định hướng rõ ràng cụ thể.
Nói về người tương lai, có nghĩa là nói đến sự nghiệp trồng người. Lớp măng non Quảng Trị hôm nay chính là tiền đề quan trọng cho một xã hội tương lai. Viết về các em chính là bồi dưỡng tâm hồn các em, là đề ra những mục tiêu, nhiệm vụ đào tạo, vun trồng những mầm văn hóa khỏe mạnh cho quê hương đất nước.
Về ĐẤT.
Quê hương Quảng Trị là một vùng đất có diện tích không lớn nhưng cũng không phải nhỏ, trên vùng đất có biển, có rừng, có đồng bằng, sông núi… và cả những tài nguyên vô giá trong và trên lòng đất. Đất quê hương nếu không nuôi dưỡng con người thì cũng là những thử thách cần thiết giúp con người vươn lên một cách vững vàng từng trải. Mọi sinh hoạt của con người quê hương đều gắn liền với những đặc điểm của đất quê hương.
Để thể hiện tốt cả phần người và phần đất như thế, rõ ràng không thể bó hẹp trong phạm vi chuyên mục: “Người và đất quê hương” như lâu nay, thực ra thì ngoài những bài khảo cứu, những tư liệu lịch sử, bài ký, bài hồi ức tư liệu kháng chiến và đến cả mục “Quảng Trị tự giới thiệu”, cũng đều phản ánh đầy đủ bản sắc văn hóa địa phương. Vì thế, về cơ cấu bài vở cần phải được điều chỉnh lại, hoặc tên chuyên mục phải đổi thành Quảng Trị hôm qua và hôm nay hay một tên mới khác cho phù hợp.
Để tạo nguồn bài như thế, không chỉ là đặt bài cho một số ít người, phân công nhiệm vụ cho một số ít phóng viên, mà phải có các hoạt động trao đổi, gợi ý thông qua mục Tòa soạn với bạn đọc hoặc thông qua hộp thư CTV.
Với trào lưu đổi mới và với điều kiện thông tin liên lạc như hiện nay, nếu khai thác và sử dụng tư liệu đúng cách, chúng tôi tin rằng bản sắc văn hóa của vùng đất Quảng Trị sẽ được phản ánh một cách sâu rộng hơn, sinh động và phong phú hơn, đáp ứng tốt nhu cầu bạn đọc.
V.T.A
