TCCV Online - Văn học đương đại Việt Nam là bức tranh đa chiều, phức tạp và đầy màu sắc. Đó là nền văn học đa thanh với rất nhiều cá tính sáng tạo khác nhau cùng những nỗ lực khai tử thói quen cũ mòn và khuôn sáo, từ đó hình thành một Hồ Anh Thái mê chơi cấu trúc, một Nguyễn Bình Phương nghiêng về phân tâm học, một Nguyễn Việt Hà tư duy tôn giáo, một Thuận và Đoàn Minh Phượng liên văn bản, một Đặng Thân hậu hiện đại… Có thể nói, từ 1986 đến nay, nghịch dị (grotesque) được hồi sinh mạnh mẽ trong tiểu thuyết Việt Nam qua các sáng tác của Phạm Thị Hoài, Hồ Anh Thái, Nguyễn Bình Phương, Tạ Duy Anh, Nguyễn Việt Hà, Đặng Thân, Y Ban…
Hiện nay, nghịch dị trong văn học nghệ thuật nói chung và tiểu thuyết nói riêng đã và đang được giới nghiên cứu, lí luận, phê bình và sáng tác quan tâm. Đó là nhờ cái nhìn dân chủ được phát huy. Nghịch dị đã góp phần tạo nên cái nhìn tự do với tiếng cười châm biếm, giải phóng bản thể của con người trước mọi sự rập khuôn, sáo rỗng. Thông qua nghịch dị, nhiều trật tự được định nghĩa, thế giới được nhìn khác đi. Có rất nhiều cánh cửa để đi vào tiểu thuyết đương đại. Có người dùng ánh sáng của hậu hiện đại, có người dùng ánh sáng của giải cấu trúc, ánh sáng của diễn ngôn, huyền thoại, kì ảo, phân tâm học… Sử dụng lí thuyết nghịch dị để soi chiếu tiểu thuyết đương đại Việt Nam, chúng tôi nhận thấy nhiều tác giả đã sử dụng nghịch dị để xây dựng nhân vật, trong đó có nhân vật nữ.
*
* *
Kiểu nhân vật nữ nghịch dị so với truyền thống xuất hiện trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh. Họ là những người lệch chuẩn so với mẫu phụ nữ truyền thống. Cô Mùi được miêu tả cao to khác thường: “Cô Mùi cũng đã vào tuổi 40. Khác với người nông dân trong vùng thường già sọm đi trước tuổi vì làm lụng vất vả, cô Mùi đã lớn mà vẫn còn xuân sắc. So với người Việt ta, cô Mùi là một người đàn bà cao lớn. Đôi vú nở nang. Eo thon nhỏ. Đôi mông nảy đều chắc nịch hứa hẹn sự đông đàn dài lũ”. Vẻ đẹp ngoại hình bên ngoài của Mùi gợi lên ham muốn cho bao cánh đàn ông trong làng đồng thời đã dự báo một cuộc đời sẽ lận đận với con đường tình duyên: “Vốn có thân xác phì nhiêu, và khi người đàn bà thức dậy, thì tiềm lực của cô ta là vô cùng mãnh liệt, và cường độ càng tăng cho tới vô biên. Ôi một sức mạnh, một tinh lực ngút ngàn”. Đây là những đoạn miêu tả chuyện gối chăn, sự đòi hỏi của thân xác Mùi. Theo quan niệm truyền thống, người Á Đông nói chung và người Việt Nam chúng ta kiêng kị khi đề cập đến chuyện gối chăn mà đặc biệt là càng cấm kị hơn đối với phụ nữ. Ở đây, Mùi được Nguyễn Xuân Khánh xây dựng như một kiểu nghịch dị so với quan niệm truyền thống. Tác giả đã rất tinh tế và đầy trải nghiệm khi xoáy vào chuyện ái ân của vợ chồng Mùi. Tẻo chồng Mùi dày dạn và lão luyện như thế mà vẫn bị đuối sức trước sự mãnh liệt của Mùi.
Trước cái chết của Tẻo chồng Mùi, dân trong làng đồn là do cô “Mùi đã hiếp chết thằng Tẻo”. Rồi cô Mùi tái giá. Lần này là một cuộc hôn nhân động trời: “Cô Mùi lấy Tây! Cô Mùi làm me Tây. Cả làng Cổ Đình ồn ào ngạc nhiên và dè bĩu. Xuất thân từ gia đình nho giáo, con ông đồ Tiết, tại sao cô lại tự ý bằng lòng lấy Tây. Đó là điều lạ lùng khó hiểu nhất. Nhưng cuộc hôn nhân này cũng ngắn ngủi và bẽ bàng như trước, khi Philippe chồng Mùi chết vì thượng mã phong sau cái đêm ân ái tuyệt vời: “Người đàn bà đã biến hóa như có phép tiên. Tưởng như Mùi vĩnh viễn là người thụ động lại hóa ra chủ động. Sự chủ động ấy không phải bằng những chuyển động thân xác mà bằng sự chuyển động thầm kín. Tất cả nội tạng của nàng đang thức dậy. Chúng nhịp nhàng rung chuyển động, làm cho hắn bỗng lặng im, run rẩy để lắng nghe, để tận hưởng một cảm nhận kì lạ mà hắn chưa bao giờ gặp. Ở Cô toát lên vẻ huyền bí qua làn hương kì lạ: “Chính lúc ấy, toàn thân nàng như một đóa hoa đêm, nó tỏa ngát hương, thứ hương kì lạ mà trước đây hắn chỉ cảm thấy mơ hồ, không xác định nổi. Không biết có phải hương thật hay là ảo”. Cô Mùi được ví là một đóa hoa đẹp Á Đông, cô có sức mạnh đàn bà huyền bí của mình. Chính Philippe đã phải chết vì vướng vào vẻ huyền bí ma mị của cô. Philippe người đàn ông Pháp mạnh mẽ, cường tráng và rất tự hào về khả năng yêu đương của mình, cũng không thoát khỏi kết cục buồn. Dân làng bảo Cô đã giết được kẻ thù và từ đó cô không còn bị mọi người xa lánh. Nhân vật Mùi còn đặc biệt ở khoảnh khắc tỏa sáng, đẹp hút hồn khi lên đồng. Dường như, cô cũng chính là biểu tượng củaMẫu Thượng Ngàn. Đề cao vẻ phồn thực là một phần trong tín ngưỡng thờ mẫu. Nguyễn Xuân Khánh đã xây dựng hình tượng Mùi bằng sự kết hợp giữa hiện thực và lời đồn, hiện thực và điều kì lạ kết hợp với phóng đại.
Bên cạnh Mùi, trong Mẫu Thượng Ngàn còn có nhân vật Cô Ngơ: “Cô Ngơ chính thực tên là Ngó (ngó sen, ngó cần) bởi vì cô trắng nõn nà. Thân hình cô tròn trĩnh, mặt bụ bẫm phúng phính, thứ gương mặt của trẻ thơ hay mặt Phật. Lúc nào môi cô Ngó cũng điểm một nụ cười”. Cả ngày Ngó chẳng nói một câu. Ai hỏi gì cũng chẳng biết trả lời ra sao, chỉ cười trừ. Mắng cũng cười. Chửi cũng cười. Chi tiết đôi gò bồng đảo của Ngơ được phóng đại: “Thèm vì cô có đôi vú ấm giỏ rất to. Đôi vú quá cỡ làm chiếc yếm luôn hếch ra, làm đôi vú thường ở tình trạng nửa kín nửa hở, làm đám con trai trong làng trông thấy cô như rồ hết cả lên…Đám con trai tinh nghịch, vào đêm trăng sáng, thường mò đến túp lều, chọc thủng vách đất để nhìn trộm đôi vú trắng nhễ nhại và vĩ đại ấy” hay cái vú vừa to vừa dài giống quả mít không có gai. Đặc tả đôi gò bồng đảo bằng phép phóng đại là một cách Nguyễn Xuân Khánh chạm đến với tín ngưỡng phồn thực. Những đôi gò bồng đảo đẹp kì lạ gợi nhớ đến những người thiếu nữ trong thơ Hồ Xuân Hương.
Những người phụ nữ lệch chuẩn như Mùi, như Ngơ là cội nguồn của tín ngưỡng phồn thực dân gian. Họ còn là biểu tượng cho sự sinh sôi, nảy nở không ngừng qua cách hành động tính giao.
Trong Số đỏ, Vũ Trọng Phụng đặc tả hình tượng bà Phó Đoan cũng là một kiểu nhân vật vật chất xác thịt. Bà Phó Đoan được phóng đại ở nét tính cách dâm đãng: Còn lai lịch của bà Phó Đoan kể ra cũng hay. Hồi đương xuân bà bị một người lính tây hiếp. Người lính ấy sau làm một ông phó Đoan. Được mười năm thì chết, chết như những người yêu vợ quá sức. Rồi bà lấy một ông phán trẻ, được hai năm thì ông chồng nội hóa cũng lăn cổ ra chết. Đọc một đoạn tâm tư, nỗi niềm rất riêng của Bà Phó Đoan về cảm giác thèm được hiếp mới thấy hết tính chất hài hước, mỉa mai của hình tượng: “Bà nhớ lại mấy cái tẽn, cái lầm từ xưa kia… Từ khi bà bị hiếp, những cảm giác tê mê hiếm có thật khó tả, rất kỳ quái, cứ theo mãi bà như bóng theo người, lâu dần việc ấy thành một ám ảnh. Bà vẫn ao ước được bị hiếp nữa mà không bao giờ cái dịp ấy lại tái hiện. Thành thử bà chỉ có hiếp chồng chứ quả thật – nói có quyền thần hai vai chứng giám - bà chẳng được - bị chồng hiếp bao giờ”. Trên đời này, và cả trong văn học chỉ có bà Phó Đoan mới có khao khát lạ kì như vậy. Với bà không có tình yêu, chỉ cần có thỏa mãn tình dục mà thôi. Ngay cụm từ được - bị hiếp đã là một sự nghịch ngữ. Bà cứu Xuân tóc đỏ cũng vì biết anh ta bị bắt bởi nhìn trộm một cô đầm đang thay đồ, bà lên chùa vì biết sư thầy cho con. Những hành động gợi tình của bà đối với Xuân trong lúc tắm cũng góp phần khắc họa đậm nét phần nhục dục trong con người này. Nghịch dị toát lên ở nhân vật là sự kết hợp giữa bản chất dâm đãng và danh hiệu tiết hạnh khả phong mà bà được xã hội Âu hóa trao cho. Tiếng cười hài hước cứ vang lên khi người đọc nhìn những hành động đầy dục tính cứ trỗi dậy mạnh mẽ trong người đàn bà này với danh hiệu rởm kia. Hơn thế nữa, trong mối quan hệ với đứa con thừa tự, con trời là Em Chã, ta thấy một sự không bình thường. Cậu bé Em Chã cũng là một kiểu nhân vật vật chất xác thịt: “Trong cái chậu thau khổng lồ, một cậu bé to tướng béo mũm mĩm, mặt trông ngẩn ngơ, giá đứng lên thì ít ra cũng cao lớn hơn một thước tây, ngồi vẩy nước như một đứa trẻ lên ba. Chung quanh cái chậu có vô số đồ chơi bày la liệt…” Cậu ta chỉ suốt ngày em chã! Chỉ thích được mẹ hôn và hôn mẹ: “Thôi thế cậu tắm cho ngoan rồi vào ăn cơm với mẹ nhé/ em chã/ Ờ thế thì thôi vậy. Ờ thế cậu yêu mẹ thì cậu thơm mẹ đi nào/ Tức thì cậu bé đứng lên…Chao ôi! Cậu bé nhưng mà cậu đã lớn lắm. Trần truồng, nồng nỗng, cậu đứng lên cao tồng ngồng mà hôn mẹ. Cảnh tượng ấy nếu không có cái giá trị quái gở, ít ra cũng hay ho chả kém một tấm ảnh khiêu dâm”. Phóng đại tính dâm đãng trong mọi mối quan hệ của bà Phó Đoan, Vũ Trọng Phụng đã châm biếm xã hội Âu Hóa lố bịch, giả dối.
Phạm Thị Hoài trong Thiên sứ, có xây dựng hình tượng nhân vật bé Hon, một thiên thần thích được hôn. Cô bé đến với cuộc đời này, tồn tại trong gia đình mà lúc nào mọi người cũng lạnh lùng, cáu bẩn với nhau và không biết đến yêu thương. Đây cũng là một kiểu nhân vật nghịch dị. Đứa bé gái với hành vi nghịch dị rất đáng yêu, luôn cười và hôn mọi người, cuối cùng đã phải chết vì bầu khí quyển xung quanh ngột ngạt, lạnh lùng. Qua đó, chúng ta hiểu rằng khi không có yêu thương, con người sẽ chết. Tình yêu giúp con người sống có ý nghĩa hơn, nhân văn hơn, thăng hoa hơn.
Nhân vật người Mẹ trong Mười lẻ một đêm của Hồ Anh Thái ám ảnh chúng ta bởi yếu tố vật chất xác thịt. Người mẹ là một kiểu nhân vật nghịch dị được tạo bởi thủ pháp phóng đại nét tính cách dâm đãng và hám của. Mẹ ngửi thấy mùi đất và mùi trai: “Đời cô có hai thứ cô mê sưu tầm là đàn ông và nhà. Cô ngửi ngay ra mùi của gã đàn ông nào cưa đổ dễ dàng. Cô ngửi ngay ra cái mùi đất ở nơi có thể chia đôi được một căn phòng, thậm chí một căn hộ. Năm lần lấy chồng, năm lần li dị mỗi lần li dị được một cái nhà”. Sự dâm đãng của người mẹ được đặc tả qua nhiều chi tiết: “Thiên tình sử lâm li nhất của người mẹ là với người chồng thứ tư. Người đàn bà tuổi hồi xuân sáng đi bơi chiều đi đánh cầu lông. Nàng đến bể bơi không phải để bơi mà còn để liếc giai. Đừng tưởng nàng liếc giai già. Không thèm nhìn các loại hội viên bơi U60 hay 70. Cưa ngay anh chàng huấn luyện viên 36 tuổi chưa vợ. Lúng liếng đôi ba câu là anh chàng vào tròng. Nàng nhìn chàng thấy ngon. Nhất dáng nhì da thứ ba là cái bên trong quần bơi”. Hơn thế nữa, hình tượng người mẹ thật sự hài hước và mang tính giễu nhại trong tương quan với người con gái. Mẹ già mà dại trong khi con gái còn nhỏ lại chín chắn, đoan trang: “Lần thứ tư lầm lỡ. Lại mếu máo trở về ngã vào vòng tay bao dung của cô con gái. Con lúc này đã gần ba mươi. Con gái vẫn chưa chồng vì quá chín chắn. Có đâu nông nổi nhiều lầm lạc như mẹ”. Hài hước, tiếng cười cùng là một phần khía cạnh của thủ pháp nghịch dị. Tiếng cười bật ra khi đọc câu “Mẹ của chị. Người đàn bà nay tuổi năm mươi tám nhưng mãi mãi có một trái tim thiếu nữ”. Người mẹ ngay từ đầu đã được tác giả tô đậm ở tính cách hoang dã, cỏ dại, bản năng, đầy dục vọng.
Nhân vật Mai Trừng trong Cõi người rung chuông tận thế của Hồ Anh Thái với khả năng trừng phạt những người có hành vi xấu xa: “Càng lớn Mai Trừng hiểu ra rằng ở mình có một nguồn nhân điện chết người đối với kẻ muốn gây điều ác. Một lần cô đọc sách nói về con cá đuối điện. Cô đột ngột rùng mình. Tự phát hiện là mình giống như một con cá đuối điện”. Khả năng tiêu diệt điều ác cùng kẻ thủ ác được thể hiện qua nhiều chi tiết như bốn gã trai đều phải trả giá khi tấn công Mai Trừng: “Cả bốn gã trai phát khùng. Chả lẽ chúng chịu thua một đứa con gái mười lăm tuổi? Chúng vồ lấy những khúc tre, khúc nứa, nhất loạt quất cho con bé một trận tơi bời. Vũ khí tức khắc tuột khỏi tay chúng. Một cái gậy tre văng lên cao, rơi xuống, đập đánh bốp vào đầu một thằng. Một cây nứa vót nhọn tự quay đầu, xiên vào bắp đùi một thằng khác. Hai thằng kia ngã vật ra dãy đành đạch như đồng loạt trúng gió. Bốn thằng con trai to cao rên rỉ gào thét động nhà. Hàng xóm phải đổ lên chạy chữa. Thằng bị thương thì băng bó. Thằng bị gió thì đánh gió giải cảm”. Hay chi tiết lão Điện làm nhục Mai Trừng thì bị trừng phạt: “Ông Điện thuộc loại đàn ông khác, không thỏa mãn dục vọng thì trở nên đểu cảng lèm nhèm theo kiểu đàn bà hàng tôm hàng cá. Ông quay lại cười với cái con bé đang xù lên dữ tợn. A con bé này hả, nó gọi bằng bác Miên xưng bằng cháu hả, bác cháu gì cái loại con hoang. Ông im đi. Con bé gào lên. Chẳng cần con bé Trừng phải quát lên cho ông Điện im. Ông đã hoàn toàn cấm khẩu. Đang nói dở câu thóa mạ, miệng ông bỗng cứng đờ, răng lợi như hóa đá 8,205. Nhân vật Mai Trừng được kiến tạo bởi lằn ranh của cái Thiện, cái Cao cả, cái Phi thường trong quan hệ với cái Xấu, cái Ác. Qua nhân vật Mai Trừng, Hồ Anh Thái muốn gửi gắm bức thông điệp, càng ngày cái ác càng lộng hành khi con người im lặng và e sợ, chính vì thế, con người cần phải đấu tranh chống lại cái xấu cái ác bằng tất cả sự quả cảm và sức lực của mình. Tính chất nghịch dị của nhân vật Mai Trừng được xây dựng nhờ vào khả năng kì lạ, yếu tố siêu nhiên không thể giải thích bằng hiện thực. Nhờ đó, Mai Trừng có sứ mạng diệt trừ cái ác: “Ngày mai lớn lên, nó sẽ đi trừng phạt, diệt trừ kẻ ác để báo thù cho cha mẹ. Không có những con người mà sứ mệnh duy nhất là tiêu diệt cái ác, thì cái ác trùm lấp và tràn ngập cả thế gian này. Cái ác sẽ đè nghiến lên thống trị cả một dân tộc. Cái ác sẽ diệt chủng cả một giống nòi, sẽ tàn sát những gia đình, sẽ hãm hiếp những cô gái”. Nhân vật Mai Trừng là hiện thân của cái Chân, Thiện, Mĩ. Qua nhân vật này, tác giả thể hiện niềm tin vào sự chiến thắng của Chân, Thiện, Mĩ trước cái Xấu, cái Ác với triết lí “Ác giả ác báo”.
Bên cạnh Mai Trừng, trong tác phẩm Cõi người rung chuông tận thế, còn có Yên Thanh là hoa khôi sống buông thả đầy nhục dục. Tác giả nhấn mạnh đến hành vi xác thịt, hành vi tính giao của Yên Thanh: “Tôi bàng hoàng thấy hoa khôi của mình tôn thờ cũng đến, cũng rượu thịt như đám con trai, không quản ngại một mình là gái giữa đám con trai. Cơm no rượu say rồi hoa khôi tuyên bố các anh chiêu đãi hoa khôi thì bây giờ đến lượt hoa khôi chiêu đãi các anh. Cả bọn kéo nhau vào phòng hậu chiêu đãi, tức là phòng ngủ của gã chủ nhà. Một mình hoa khôi chiến đấu cùng lúc với ba gã con trai trần trụi mà vẫn thừa ra hai gã. Rõ ràng là nàng chủ động chiêu đãi và làm thỏa mãn cả ba gã…” Cảnh tượng ấy đã làm đổ vỡ niềm tin vào cái đẹp, cái thánh thiện của nhân vật tôi: “Hoa khôi học khoa khác, trên tôi hai lớp. Có cảm tưởng đó là người con gái lí tưởng của những bức tranh tôi vẽ, của chính cuộc đời tôi. Một gương mặt đức mẹ đồng trinh không thể nào bắt bụi trần tục. Vẻ đẹp ấy cho tôi niềm an ủi về một môi trường đang sống. Lũ thanh niên và đám người đến già vẫn không trưởng thành thường khó sống được nếu không tự dựng lên cho mình một thần tượng. Xót xa thay! Ai cũng cần sống bằng một niềm tin, với nhân vật tôi, niềm tin của anh là vẻ đẹp thánh thiện của Yên Thanh nhưng sự thật đã bị lột trần qua cảnh chiêu đãi có một không hai đó thành ra đức mẹ đồng trinh mang gương mặt của cô gái chơi bời. Lí tưởng cảo cả về vẻ đẹp nâng đỡ mà nhân vật tôi theo đuổi và hiện thực trần trụi trộn lẫn vào nhau tạo ra nghịch dị.
Nghịch dị toát lên ở nhân vật Yên Thanh là sự kết hợp những yếu tố không thể kết hợp, giữa cái đẹp và cái tầm thường, lẽ ra với danh hiệu hoa khôi, Yên Thanh phải đoan trang, tinh khôi, cao quý, đứng đắn nhưng đằng này lại rất buông thả, trụy lạc.
Nếu những nhân vật nữ trên được kiến tạo bằng phóng đại, sự kết hợp của những yếu tố không thể kết hợp thì nhân vật Thảo Miên trong Đi tìm nhân vật của Tạ Duy Anh được tạo nên bởi chi tiết kì lạ tự bốc cháy: “Ngọn lửa bùng lên, bốc cao, sáng rực cả một vùng. Nhưng ở lõi của nó, một khuôn mặt xinh đẹp còn rực sáng gấp bội. Ngọn lửa ôm lấy khuôn mặt phát sáng ấy và nó cho cảm giác đang vuốt ve khuôn mặt nàng”. Hơn thế nữa, cái hay của hình tượng này là sự kết hợp giữa thiên thần và gái điếm. Bản chất của nàng là một thiên thần, nhưng vì đổ vỡ niềm tin khi chứng kiến cảnh mẹ ngoại tình với người đàn ông đào giếng mới về phố- người mà mẹ đã từng chê trước mặt bố, từ đó nàng bỏ đi và sống như một sự trả thù thói đạo đức giả của mẹ, nàng muốn trở thành gái điếm, không cần tình yêu. Dù qua tay biết bao nhiêu người đàn ông, nàng vẫn mang gương mặt thánh thiện như thiên thần.
*
* *
Nghệ thuật nghịch dị trong xây dựng nhân vật nữ của tiểu thuyết đương đại Việt Nam thường đề cao kiểu con người vật chất xác thịt theo quan niệm của Batkhin. Họ là biểu tượng cho sự phồn thực trong mạch chảy cội nguồn văn hóa dân gian. Vượt lên quan niệm truyền thống về người phụ nữ chịu đựng, giàu đức hi sinh, lệ thuộc, không có quyền được tự do quyết định cuộc đời của mình, những người phụ nữ qua cái nhìn nghịch dị toát lên vẻ đẹp tự chủ, năng động, họ ý thức rõ về quyền làm người, quyền được sống đúng nghĩa, không né tránh đời sống tính dục. Họ thật sự nổi loạn chống lại mọi định kiến cũ bất công. Bên cạnh đó, các tác giả cũng đã sâu sắc chạm đến vấn đề giải phóng tính dục cho nhân vật nữ nghịch dị bằng nghệ thuật phóng đại những đòi hỏi bản năng, thể xác.
H.T.H
(Văn nghệ Bà Rịa - Vũng Tàu số 138, 2/2016)
