20/1/2020

• Hồ Sĩ Bình

Trong khoảng sáu, bảy năm đầu sau ngày thống nhất, hồi ấy đi lại khó khăn, lương giáo viên miền núi ba cọc ba đồng nên chuyện về quê không dễ dàng. Những chiều cuối năm ở miền núi buồn lắm, mọi người đã đi hết, học trò không đến lớp, ai cũng lo việc gia đình, bỏ lại tôi một mình trong phòng. Một mình, lại cuối năm ngồi vẩn vơ và nhớ quê đến thắt ruột. Tôi hay chạy ra ngoài bến xe của huyện. Gọi là bến xe mà chẳng có bến nào cả chỉ là nơi ngã ba có những chuyến xe đường dài trên quốc lộ chạy ngang qua huyện dừng lại để đón khách. Người ta gồng gánh lỉnh kỉnh đứng ngồi chờ đón xe. Nếu là người làm nhà nước cũng dành dụm chắt chiu cả năm những món hàng công nghệ phẩm phân phối theo tiêu chuẩn, một ít trà, kẹo, mì chín, thuốc lá hoặc cái lốp xe, sên, líp… Còn người dân thì dăm bao nông sản như đậu xanh, đậu phụng, bắp, chuối khô… làm quà Tết về quê. Cuối năm nên xe đò chạy liên tục nhưng kín khách năm khi mười họa mới có một xe dừng lại vớt khách. Từ ba giờ sáng cho đến khuya người đứng đợi không ngớt. Ai ai cũng tất tả, vội vàng tranh thủ bằng mọi giá, thậm chí phải bu bám lên xe cho kịp, nhanh được phút nào hay phút ấy, thời gian để đoàn tụ gia đình sẽ sớm hơn, dài hơn. Hồi ấy cán bộ từ miền Bắc vào chi viện Tây Nguyên rất nhiều, dân từ mấy tỉnh miền Trung dưới xuôi đi kinh tế mới rất đông, cuối năm là dịp họ lục tục tranh nhau mà về. Nơi tôi sống chỉ là một huyện thị đìu hiu, quanh năm vắng bóng người chỉ những ngày cuối năm người đi kẻ ở mới chộn rộn nơi ngã ba hơn bao giờ hết.

Mấy năm liền như rứa. Hầu như sáng, chiều, tôi đều ra ngồi nhìn người ta đi về. Hình như nỗi nhớ quê cứ buộc mình phải ra ngồi nhìn người đi trong nôn nao rạo rực, vừa nhớ vừa thương cho mình. Quá khứ, ký ức của đời người luôn có một tiếng nói rất thầm thỉ nhưng chất chứa một nỗi niềm, tưởng như yên ắng ngủ yên nhưng luôn chờ cơ hội để thức dậy trong lòng. Những ngày cuối năm, nỗi nhớ làng trong tôi lại trỗi dậy đến da diết nhưng chỉ biết hóng hớt ngồi nhìn người ta về quê.

Có lần ngồi uống cà phê, đứa học trò bưng cà phê ra cho thầy, nhìn ái ngại: Sao Tết mà thầy không về? Tôi âm ự, thầy ở lại trực trường… Cô học trò có lẽ cám cảnh cho thầy: Tết thầy ghé nhà em chơi… Chiều lại, em học trò ấy mang cho thầy một cái bánh chưng và một dúm mứt gừng. Sau này tôi đọc được một người có tâm trạng như mình: Ta quê hương thiếu một quê nhà / Chiều cuối năm nhìn những chiếc xe qua / Mấy mươi năm vẫn một chiều rất cũ / Vắng tự trong lòng vắng thổi ra.

Đúng là “ta quê hương thiếu một quê nhà”. Tôi xa quê đã lâu từ trước khi chiến tranh kết thúc. Anh em tôi đều xiêu tán, mỗi người một phương. Ngoài làng, cha mẹ chú bác anh em ruột đều không còn ai, chỉ có những anh em cùng một cố thôi, không lẽ tết nhứt mình về làng lại ở trong nhà bà con. Nên nhiều khi cứ ngần ngại chần chừ trở về, biết có ai nhìn ra tôi, nhớ đến tôi - một kẻ xa quê khi còn niên thiếu. Chiều cuối năm một mình vẫn phải ra nhìn những chuyến tàu xuôi ngược. Nhà thơ Vũ Hữu Định có một bài thơ ngắn nói đúng tâm trạng của mình: Nhà anh ở gần ga / đêm thao thức nghe còi tàu giục giã / giữa đêm vắng chợt thấy lòng xa lạ / mấy năm không đi trời đất nhỏ dần / ôi tiếng còi tàu như một nhát gươm / rướm máu lòng khao khát. Tôi không đi, không về quê được như thể chân bị cuồng, nói không quá “như nhát gươm rướm máu”.

Những năm còn nhỏ, cha hay chở tôi từ thị xã Quảng Trị về quê trên một chiếc mobylette, ông thường chỉ và gọi tên những ngôi làng hai bên đường bắt con trẻ phải nhớ lấy. Trong nỗi nhớ về làng cũ của tôi luôn gắn với hình ảnh của cha. Tôi nhớ khu vườn của nội, nhớ cội mai rực rỡ hoa vàng từ thời ông nội. Cha ngồi uống trà ngày Tết với chú bác trong họ, người nào cũng khăn đóng áo dài trông rất trang trọng. Những đêm gió lạnh về, ba ôm tôi vào lòng ngủ cho đỡ lạnh, nhớ mưa bụi lắc rắc như sương trên đường làng rộn ràng tiếng cười nói của mấy chị em gánh gạo ra chợ. Cả những bữa cơm quê chiều cuối năm mẹ nấu mà nhiều năm sau vẫn còn tê buốt, bần thần cả vị giác trên đầu lưỡi. Mỗi người đều có một thế giới tuổi thơ dù năm tháng dâu bể nhưng nó luôn để lại trong tâm hồn những se sắt đến nhói lòng. Với làng quê, tôi luôn là một đứa trẻ rong chơi la đà vẫn luôn tìm về với bầu sữa mẹ ấm êm.

Lần trở lại làng sau gần mười lăm năm xa cách, cũng là một chiều mưa cuối năm. Ngày ấy, tôi xuống ga Đông Hà, đi bộ xuống bến đò ở ngã ba sông Hiếu rồi mới đi đò dọc theo sông Thạch Hãn xuôi về bến ở làng Trà Liên mới lọ mọ hỏi đường về làng. Thật khó quên buổi chiều mưa ấy. Ngày xưa hơn ngàn năm trước, Thôi Hiệu từng bày tỏ nỗi lòng trở lại cố hương “Nhật nguyệt hương quan hà xứ thị / Yên ba giang thượng sử nhân sầu (Trời chiều, cổng làng không biết nơi đâu / Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai). Hồi đó từ Đông Hà qua khúc sông này chưa có cầu, lần đầu tiên trong đời quy cố hương theo ngã sông Thạch Hãn, đúng là buổi chiều mò mẫm tìm đường vào làng. Làng tôi hồi ấy vẫn còn xơ xác lắm, cảnh vật đã hoàn toàn thay đổi vì chiến sự hồi năm 1972, bom Mỹ dội tan tành, dấu tích làng cũ đã mất hết. Tôi vừa đi vừa hỏi đường về. Nhớ lời cha dặn mấy năm trước khi mất: Con cứ về hỏi nhà bác Toàn mà ghé ở lại… Tôi không hiểu vì sao cả làng mà chỉ hỏi nhà bác ấy. “Cố nội con ngày trước có sáu ông, riêng ông nội con và ông nội bác ấy mất sớm, gia cảnh hai nhà gặp khó, hồi nhỏ cha và bác ấy lớn lên trong nghèo đói, vất vả, anh em lại mặc cảm nên gần gũi nương tựa và bao bọc lấy nhau, thương nhau như anh em ruột”… Rồi tôi cũng đến được cái nơi cần đến.

Bác Toàn ôm tôi, líu ríu, run run. Con út chú Thông (là cha tôi) đây mà… Tôi thật xúc động không cầm được nước mắt. Càng bất ngờ hơn, sau đó được tin, các bác, các anh từ quanh xóm kéo vào. Các bác cùng thế hệ với cha tôi thì không nói, các anh chị có người vừa lạ, người thấy quen quen nhưng chưa kịp nhớ tên đều niềm nở và gần gũi đến lạ lùng. Lưu lạc xa quê đã lâu, tôi không được sống trong một không khí ấm áp tình nghĩa bà con máu thịt ở làng quê như thế này. Đêm đã khuya, dù trời lạnh các anh chị còn ngồi ngoài hiên nhà trò chuyện và uống rượu gạo. Ở quê vẫn giữ thói quen chia thịt để ăn Tết. Thường năm, bảy nhà trong một xóm, nhà nào có nuôi heo, cuối năm mổ heo để cả xóm chia thịt nên dịp này cũng mời tôi thử lại mấy món ăn quê kiểng. Ấn tượng nhất là nước mắm tự chưng cất của người làng, gần hai mươi năm mới nếm lại, một mùi vị không nơi nào có. Chao ơi cả một nỗi niềm ký ức chừng như bật dậy. Cứ ngồi mà mơ màng, mông lung với một cảm giác như gặp lại một cái gì tưởng đã rơi rụng bỏ quên trên đường đời phiêu bạt. Hương đêm, ngọn gió từ cánh đồng mênh mông chao lại, tiếng ễnh ương, mùi thơm của gạo mới, cả cái âm thanh xào xạc vườn chuối sau vườn, tất cả lắng đọng và chơi vơi đầy lòng trắc ẩn của nhớ-quên trong lần trở lại.

Mấy năm sau, bác Toàn mất nhưng tôi vẫn trở về thăm làng, vẫn ở lại trong ngôi nhà của bác. Lứa tuổi các bác rồi lần lượt ra đi nhưng anh chị cùng thế hệ với tôi đều trải lòng thân thiết tình cảm tràn đầy, thật không có gì hạnh phúc cho bằng. Tôi về làng nhiều hơn, có năm về đến mấy lần, kể cả ngày Tết. Tôi thích nhất là buổi sáng sớm mồng một Tết, cùng mọi người vào dâng hương ở nhà thờ phái, cũng là dịp gặp mặt chúc phúc đầu năm. Sau đó kéo nhau đi thăm đầu năm các gia đình trong họ…

Năm tháng dẫu có phôi pha, nhưng quê hương vẫn là niềm hạnh ngộ, nơi ra đi cũng để quay về.

H.S.B

8/1/2020

• Phạm Xuân Hùng

Thời trẻ dại, máu trong người tôi luôn rần rật, thèm muốn những bước chân phiêu lãng, hòa châu thân vào thiên nhiên. Người dân vùng Cam Lộ thượng quê tôi đã có sẵn một thành ngữ để nói về cuộc sống như thế: “Đời xà rê”.

Dẫn dắt dài dòng vì là tôi đang muốn nói về cái gọi là xà rê. Và trước khi kể chuyện xà rê tôi muốn mọi người biết đến dòng Hiếu giang quê tôi. Đó là dòng sông không lớn không nhỏ, ít người biết. Nhắc đến Quảng Trị thì hai danh giang Hiền Lương, Thạch Hãn đã quá nổi tiếng, chỉ có sông Hiếu vọng chút hồi quang mờ ảo từ những trang cổ sử như Ô châu cận lục, Phủ biên tạp lục… Nhưng đó lại là con sông gắn bó với tôi suốt thời thơ ấu. Sông chảy từ miệt cao vùng Đakrông giữa hai bờ ghềnh đá lởm khởm, về vùng Cam Lộ thượng thì sủi bọt giữa những vạt rì rì xanh tốt hoặc lau trắng phất phơ. Từ chợ Phiên đổ về biển vùng Cam Lộ hạ, sông Hiếu còn có nhiều tên gọi khác như Cầu Đuồi, Đông Hà, Điếu Ngao, đến ngã ba Gia Độ thì sông Hiếu kết thúc cuộc chơi giang hồ, hợp lưu cùng dòng Thạch Hãn rồi đổ ra mênh mông Cửa Việt.

Những năm hậu chiến, nhà tôi cách sông chưa đầy một cây số. Thời ấy ai cũng biết quá đói khổ, cơm độn khoai sắn còn chưa có thì chất đạm là nguồn dinh dưỡng quý giá, cần thiết nhất. Cũng may hồi đó sông còn nhiều tôm cá. Dụng cụ bắt cá ở quê tôi cũng như nhiều nơi khác nhưng xà rê thì tôi chưa thấy nơi nào có. Nó giống như cái đó hay ống lươn ở ngoài Bắc, ống trúm ở trong Nam, cũng làm bằng tre nhưng nhỏ gọn, dài chừng hơn gang tay người lớn. Đầu lớn của xà rê có đường kính khoảng 7 - 8 cm, ngay phần mép hình ống trụ các nan tre được bẻ gập vào trong tạo thành hình ống phễu ngoài to trong nhỏ. Ống phễu này chính là đường cá chui vào nhưng không thể chui ra bởi các hom tre nhọn hoắt chỉa ngược vào trong. Đuôi xà rê cũng hình ống đường kính khoảng hơn 2 cm, được nút bằng cùi bắp để khi xổ cá thì chỉ việc rút cùi. Tre dùng để đan xà rê là loại tre già hoặc cây đương (còn gọi là giang - một loại cây họ tre trúc mọc nhiều ở Quảng Trị) chất trên giàn bếp hun khói một thời gian đủ ngấm mới chẻ, vót ruột và đan. Đan xong, xà rê cũng phải treo giàn bếp cho bay mùi gỗ, mùi cây và để xà rê bền hơn khi ngâm nước. Xà rê đan dễ nhưng không phải ai cũng đan được, cả làng chỉ mươi người đan được xà rê đẹp. Chiếc xà rê đẹp nghĩa là thuôn dài, đều, các mối đan khít, miệng và đuôi tròn cân đối. Ngày xưa, mạ tôi là một trong những người đan xà rê đẹp nhất làng.

Mạ tôi cũng là người dạy anh em tôi đặt xà rê. Thường những ngày nông nhàn mùa hè hanh hao, nóng nực bởi gió Lào, mạ dẫn mấy anh em tôi xuống sông Hiếu, tìm quãng sông vắng có thác nhỏ hoặc nước chảy săn, đây là nơi trú ẩn của cá bống, cá trơn, cá lấu cây, cá kiên, cá mát nhỏ… Đầu tiên, mạ cùng anh em tôi đi dọc bờ, lật từng viên đá để bắt loại ốc nhỏ như ốc đá (quê tôi cũng gọi ốc Lào, giống như gió Lào). Ốc sau khi bắt xong, kiếm một hòn đá phẳng đặt lên đó và dùng một viên đá khác đập dập rồi bụm từng vốc nhỏ bỏ vào xà rê. Khi bỏ thì rút cùi bắp phía đuôi bỏ vào rồi dùng cùi bắp nút lại. Xong, chia nhau mỗi người chừng 15, 20 cái mang ra đặt, vị trí đặt thì tùy nhưng kinh nghiệm đặt xà rê không nên gần bờ, không đặt chỗ sâu quá mà nên chọn giữa dòng, chỗ nước săn. Cách đặt là dùng tay moi cát dưới đáy tạo thành khoảng trống rồi đặt xà rê xuống và dùng đá đè phía bên trên. Mỗi chiếc xà rê ở miệng thường cột sợi dây lạt nối với một nhánh cây rì rì nhỏ nổi trên mặt nước để làm dấu. Khi đặt miệng xà rê phải xuôi hoặc hơi chếch theo dòng nước chảy vì cá bơi ngược nước nghe mùi tanh của mồi sẽ chui vào. Đặt xà rê theo “trộ”, mỗi trộ chừng hai mươi phút, thời gian vừa đủ để cá chui vào và mồi cũng nhạt mùi. Khoảng thời gian chờ dỡ trộ thì tiếp tục bắt ốc, đập dập và làm mồi sẵn cho trộ sau. Thường khoảng 5 - 6 trộ thì hết buổi, mọi người gom cá, tắm rửa và súc sạch xà rê.

Những năm đó sông còn nhiều tôm cá. Mỗi chiếc xà rê nếu trúng có khi vài chục con cá trơn, bống, kiên,… có khi chỉ một vài con nhưng là những chú lấu cây dài cả gang tay hoặc những chú tôm sông càng dài lêu nghêu. Nhiều buổi mạ và mấy anh em tôi đem về lưng mủng cá. Chuyện nấu cá, ăn cá sẽ kể dịp khác nhưng một điều chắc chắn những con cá bé nhỏ ngày đó đã thực sự góp phần nuôi sống cả xóm tôi, cả làng tôi.

Một điều tôi từng hỏi nhưng mạ tôi cũng không biết, đó là tên gọi xà rê có từ đâu? Nhớ có lần mạ nói người đồng bào Vân Kiều ở dọc các bản làng ven sông Hiếu cũng không có xà rê. Nhưng họ lại có dụng cụ đơm cá hình dạng giống chiếc đó của người Kinh gọi là xà rù. Sau này, có chút chữ nghĩa rồi làm cái nghề xê dịch khắp chốn tôi đi tìm hỏi nhiều nơi nhưng chưa hề thấy chỗ nào có xà rê, cũng không ai biết có dụng cụ đơm cá gọi là xà rê. Chỉ có chút manh mối là người miền Tây Nam Bộ có một dụng cụ bắt cá gọi là xà di: “Xà di bắt cá thòi lòi / Ăn lươn đặt trúm, vó mồi kiếm cua”. Xà di của người miền Tây chủ yếu để bắt cá rô đồng, có khi cả thòi lòi. Nó khá giống với xà rê về nguyên lý bắt cá nhưng khác xà rê ở chỗ nó đặt đứng và đường dẫn cá chui vào nằm ở bên thân. Về tên gọi, giữa xà di và xà rê có liên quan gì không thì tôi chịu.

Lại nói về “đời xà rê”. Hãy thử hình dung con người giữa thiên nhiên khoáng đạt, sông thì chảy giữa đôi bờ núi rừng xanh ngắt, mùa nam nắng rát da nhưng nước vỗ quanh châu thân thì còn chi sướng bằng. Lại thêm, giữa chỗ hoang sơ, con người mình trần thân trụi, khát thì uống nước sông, đói thì nướng cá, nấu cháo cá ăn tại chỗ, cuộc vui trần tục trở nên cao sang, thi vị lạ thường. Đó là chưa nói đến cảm giác hồi hộp khi dỡ trộ, vui sướng khi nhấc lên từng chiếc xà rê đầy nhóc cá tôm quẫy lao xao. Và càng đi nhiều thì mỗi chuyến đi lại được biết thêm một quãng sông, từng mảnh ghép lại thành rưng rưng nỗi niềm gắn với đời sông. Có lẽ vì thế mà người dân quê tôi dùng “đời xà rê” như một thành ngữ chỉ cuộc sống tự do, gắn bó và hòa mình với thiên nhiên.

Mạ tôi và những người cùng thế hệ giờ đã trở thành người thiên cổ. Sông xưa giờ ngày càng ô nhiễm bởi những bãi vàng đầu nguồn, rừng núi thì mỗi ngày lùi xa làng xóm cùng với những phương thức đánh bắt tận diệt như kích điện, đánh thuốc… khiến cá tôm trên sông Hiếu ngày càng cạn kiệt. Xà rê giờ tìm đỏ mắt không thấy, ngay như người dân xóm Ngã Hai chuyên nghề chài lưới sát xóm Bàu tôi ở giờ cũng chuyển sang làm nông hoặc buôn bán. Mới đây tôi phải nhờ người tìm giúp, chụp vài tấm ảnh về chiếc xà rê, sợ lỡ mai này không còn ai nhớ, biết cái vật dụng từng gắn bó thân thiết với tuổi thơ tôi.

Tôi lớn lên làm cái nghề đi đây đi đó nhiều cũng thỏa phần nào nỗi khát khao “đời xà rê” lúc trẻ. Nhưng càng lớn tuổi, có gia đình, có chút danh phận bé tí thì con người lại bị câu thúc bởi vô vàn mắt lưới của đời sống khiến tự do như miếng bánh trượt dần khỏi tay. Nhiều khi ngồi soi ký ức, cứ ngẩn ngơ với hình ảnh mạ tôi dắt bầy con với đùm xà rê đi ngược nguồn sông.

Mạ tôi ngày ấy tóc còn xanh. Sông Hiếu ngày ấy nước cũng trong xanh.

P.X.H

3/1/2020

• Nguyễn Ngọc Tư

ôi đã sống trọn một ngày ở thành phố xa lạ đó. Một ngày, đủ để tôi không còn bất ngờ nếu thấy giữa những tòa cao ốc bỗng có mấy ngôi nhà kiểu cổ với những diềm mái cong lên, không ngạc nhiên khi đang đi trên con đường xe cộ tuôn trào gầm gào bất chợt rẽ vào ngõ hẻm, bất chợt vắng lặng, hanh hao với những hàng rào gỗ, những dây leo, bầy chim sẻ ríu ran trên mái rêu. Đủ bình thản cho tôi, khi ngồi nhìn mấy cậu nhóc nhảy loi choi đọc Rap trong buổi tưởng niệm một nhà thơ nổi tiếng, sau tiết mục ngâm thơ, biểu diễn đàn gayageum... Cả khi lần theo những bậc thang gỗ từ căn phòng lưu giữ những kỷ vật, bút tích của nhà thơ xuống một không gian tưởng niệm khác, dường như tôi đã rất dửng dưng. Nhưng không hiểu sao tôi lại thảng thốt, “Má ơi! Rơm rạ!” khi đẩy cửa bước vào.

Trong cái khoảnh khắc đó, tôi quên mình đã ra khỏi biên giới hàng vạn dặm, quê nhà đã quá xa. Không cầm lòng được, bởi vẻ đẹp của những sản phẩm, mô hình tinh xảo được làm bằng cọng rạ sợi rơm được trưng bày ở đây. Những đàn trâu, bầy khỉ, em bé, cụ già, ngôi nhà, đôi giày nhỏ… nằm ngồi lũ lượt trong những gian tủ kính lấp lánh ánh đèn. Không cầm lòng được, vì rơm rạ quê mùa quá đẹp, nhưng ráo hoảnh, buồn thiu.

Nơi này khác với cái bảo tàng rạ rơm mà tôi đã từng đi qua, là cả một cánh đồng thênh thanh gió nắng. Một cái xóm nhỏ ngó ra con kinh nghiêng chắt nước lên đồng. Không gian sống động đến nỗi có thể cảm nhận được mùi hương của bông súng nở trong đìa, tiếng con chim tu hú gọi bầy tao tác, cá quẫy dưới váng bèo. Trên bờ vườn, dưới ao, mấy bầy gà, bầy vịt ta thong dong bới tìm mồi trong rào sậy. Những con vịt ơ hờ, lười nhác, hay co một chân lên ngủ vật ngủ vờ, bỗng một bữa lăng xăng kêu hoài, chúng cảm giác mình sắp được tự do ngoi quẫy trên đồng, bên những chân rạ còn ứa nhựa, sắp được vục cái mỏ dài vào những ụ rơm tươi. Mùa gặt.

Mùa máy suốt lúa được đẩy xùng xèng dài theo xóm. Nó cắc cớ thổi rơm vướng những nhánh cây, tạo thành những cái hốc, làm chỗ cho đám con nít chui ra chui vô. Nơi đó ấm áp, thơm tho đến nỗi có bữa một đứa ngủ quên, báo hại cả nhà nó phải nhảy xuống ao mò kiếm xác, có bữa đang chiêm bao, bỗng dưng nghe lưng áo ướt đầm, thức dậy mới hay cái ụ rơm bị tuột xuống mé kinh, dập dềnh. Thì có sao, đứa nhỏ níu mấy bụi cỏ ống, lóp ngóp lội lên.

Đứa trẻ đó không bao giờ lớn, cũng chẳng đi đâu, cứ quanh quẩn trên những đống rơm mùa hạ cùng với bầy trẻ khác. Chúng nhào lộn, chúng nhảy từ trên đỉnh xuống bãi rơm nằm tràn ra đường đi, chúng phủ rơm lên người nhau, nói cười nắc nẻ… Lúc nào đi qua miền thương tưởng rạ rơm, cũng thấy tụi con nít với cuộc chơi không bao giờ chấm dứt. Cuối chạp, những cây rơm đã dẻ dặt, xạm màu nắng, không còn hấp dẫn nữa, đám trẻ kéo ra đồng, chạy nhảy cuồng nhiệt trong những cơn gió trời cuồng nhiệt. Buổi xế tát vũng kiếm cá, đào hang bắt chuột, cuối chiều thả diều trên những chỗ ruộng gò, nước đã kiệt chỉ còn trơ chân rạ. Tôi ngồi ở một bờ mẫu nào đó, bắp chân nhột ran vì những cọng rạ chọc ngoáy, nhìn theo một đứa giống hệt tôi hồi nhỏ, cả nước da đen, cái xương vai nhô lên bén ngót, gầy guột, cả cái tính mau nước mắt khi diều đứt dây băng xuống chân trời.

Tôi đã gặp đứa bé đó suốt miền rơm rạ, những chiều nó lăng xăng rải rơm đậy giồng cải mới gieo, những khuya gặp nó đi coi ti vi ké ở nhà hàng xóm về, một mình trên con đường rập rờn cỏ hoa và bóng tối, con cúi vấn bằng rơm trên tay đỏ rực, những tàn đóm lóe lên rồi hui hút bay trước khi lịm tắt đi. Có lần tôi thấy nó đứng kế bên một chị con gái tóc dài đang ngồi dong dãi lựa những cọng rơm dài, nó cứ kéo tay chị, òn ỉ, “làm cho con cây chổi nhỏ đi, đi mà, Út!”. Tôi ngó người đó cắn cọng dây giữa cặp môi buồn để riết chặt cái cán chổi, thấy chị sao mà giống một người thân, buột miệng kêu “dì! dì ơi!”. Nhưng tiếng kêu tôi đã bị tiếng reo của đứa bé đang chầu hẫu ngồi chờ làm bạt mất, cây chổi nhỏ xíu đã được bó xong rồi. Ngay lập tức, nó hớn hở xách đi quét bộ ván ngựa, vài hạt lúa lép trên cái chổi mới vướng lại lổ thủng chỗ mọt ăn.

Người con gái, bộ ván, vách bếp treo một hàng chổi rơm đều tắp… cho tôi một cảm giác kỳ lạ, như thể tôi chính là đứa bé kia, như thể tôi đang sống ở đó. Không có một chi tiết giả nào trong không gian thương nhớ rơm rạ này. Vi tế đến mức, qua một ngày nắng gió, những sợi rơm lại se khô một chút, lại vàng sẫm hơn một chút, lại giòn hơn một chút. Sang tháng ba thì rạ ngoài đồng đã khô quéo cọng, đứa bé kia lúp xúp theo cha nó đi đốt đồng. Ngọn lửa nhỏ run rẩy trong tay, chẳng mấy chốc cơn lửa chạy lan đi. Khói từng bầy dùng dằng tan tác trong những cơn gió rối bời cuối mùa. Đứa bé đang thắc thỏm cho mấy con dế than dế lửa không biết có chạy kịp không thì đám bạn nó ở ruộng bên kia réo qua ăn chuột đồng nướng rạ.

Mưa đầu mùa ào tới khi khói vẫn còn vướng vất trên những thửa ruộng khô. Xa mưa, rạ rơm sống một cuộc đời khác, của những hóa thân. Rạ hòa trộn vào bùn nhão nuôi dưỡng những mầm lúa xanh nhuốt. Bầy gà tìm trùn đất, bươi đống rơm ướt vung vãi ra sân. Đống lúa lép, bùi nhùi mấy con vịt Xiêm đã sục sạo suốt một mùa gió chướng, bỗng mọc lên mấy chòm lúa mỏng mảnh, xanh xao. Tôi lại thấy đứa bé có khuôn mặt quen trốn ngủ dầm mưa hái những cái nấm mọc theo mảng rơm mục rã. Những cái nấm còn tròn như trứng chim, chỉ qua một đêm đã giương chiếc dù nhỏ xíu, thấp tè.

Giữa mùa mưa, những bãi rơm đã ngã màu của đất, hoặc chúng hóa thân vào đất. Nhưng tôi vẫn nhìn thấy sức sống của rơm rạ trong cái nách lúa đã trổ đòng đòng, trong giồng gừng, giồng bạc hà mướt lá… Cái màu vàng ngày cũ đã tự cháy để tái sinh vào màu xanh rượi của cỏ cây. Tôi không mảy may tiếc, vì biết khi những ngọn gió ráo tạnh trở về cái xóm nhỏ này, lại một mùa rơm rạ mới.

Tôi lại ngồi ở chỗ bờ đất tươi thơm, lại gặp những người quen đi lại thẩn thơ. Có anh  Kim Ba hiền lắm ngồi ở bộ vạc cau trước nhà ai run rẩy viết mấy câu thơ “Mẹ xin rơm gánh về phơi nắng. Phơi nỗi lo trong rừng rực trưa nồng…”, đi một quãng gặp ông già Bắc Sơn râu tóc trắng gõ đũa lên miệng chén ca “Nắng hạ đi, mây trôi lang thang cho hạ buồn coi khói đốt đồng để ngậm ngùi chim nhớ lá rừng…”, và một chiều tơi bời khói rạ, người đàn ông đứng cạnh tôi đọc khẽ mấy câu thơ “Gió phóng túng thổi trên đồng bát ngát. Gốc rạ phơi vàng nghệ giữa trời...” Tôi hỏi ông tên gì, ông cười, Diệp Minh Tuyền. Qua cái bờ tre cong muốn vẹo lòng, gặp một người đang cúi lạy trước rơm, hỏi sao làm chuyện kỳ cục vậy, người này cười, “cả đời tôi muốn được sống thanh thản mà mãnh liệt hết mình như rơm rạ…”, định hỏi tên thì người bỗng hát vống lên bằng cái giọng tệ dễ sợ, em là tôi mà tôi cũng là em. Và trên những con đường, mé mương, bờ ruộng, tôi thường gặp lại những người bạn thuở thiếu thời, ai cũng thơ thẩn theo chân một đứa bé giống hệt mình, hồi nhỏ.

Họ cũng tới miền rơm rạ bằng một sân ga bí mật nào đó giống như cái ga Chín - Ba Phần Tư trong thiên truyện Harry Potter, như tôi. Đưa tôi đi đôi khi là một cơn gió chướng lạc bầy se sắt lạnh, đôi khi là mấy cái nấm rơm nằm héo hon trong rổ nơi góc chợ, có khi là bà già bán dạo chổi rơm đi liêu xiêu trong khói nắng… Một bữa đón con ở trường về, đi qua cây so đũa rụng bông trắng xóa ở góc đường báo tin mùa rơm mới, tôi buồn bã nhận ra không một sân ga, chuyến tàu, cánh cửa nào cho thằng con mình đi đến cánh đồng tháng Chín xôn xao rơm rạ cùng mình.

Con tôi chỉ có thể loanh quanh trong căn phòng chật, mòn quẩn với đống đồ chơi nhựa, với câu chuyện cổ tích tôi gửi lại. Quá nhiều cổ tích, về miền rạ rơm đã mất, những mảnh đất, vùng trời đã mất, những người anh hùng đã mất…

Ý nghĩ đó làm tôi muốn khóc.

 N.N.T