Nằm bên cạnh dòng sông Thạch Hãn, làng Bích Khê từ lâu được biết đến như một làng cổ trên đất Quảng Trị, một nơi chốn được xem là địa linh nhân kiệt nổi danh. Làng quê hiền hòa giữa vùng đồng bằng Triệu Phong qua mấy trăm năm tuổi vẫn luôn bâng khuâng gợi cội nhớ nguồn.
Nói đến Bích Khê là nói đến một vùng quê con người trung hậu, can đảm, hiếu học, tài hoa. Tổ tiên dân làng này theo Chúa Tiên Nguyễn Hoàng vào đây lập nghiệp từ thuở ban sơ năm 1558. Ba họ chính đầu tiên khai lập làng Bích Khê là họ Lê, họ Đỗ và họ Hoàng vẫn tồn tại, sinh sống cho đến ngày nay tạo nên gốc rễ của một thôn trang tên tuổi. Người Bích Khê dù làm ruộng hay thợ thủ công, dù chân lấm tay bùn, chơi đàn theo nghiệp tổ hay miệt mài đèn sách vẫn luôn gắng gỏi, làm hết sức mình để bồi đắp cho đời như phù sa dòng Thạch Hãn.
Chúng tôi đến thăm ngôi nhà ông Đỗ Văn Thiện, một nghệ nhân cổ nhạc đã ngoài tám mươi tuổi. Nghề nhạc Bích Khê lưu truyền đã được gần mười đời, được mọi người gần xa biết đến. Âm nhạc truyền thống đã thấm đẫm làng quê này trong những dịp lễ hội, phương việc của bà con. Những nghệ nhân cha truyền con nối, mỗi người một vẻ. Sau những lúc hành nghề, họ ngồi lại với nhau ôn luyện từng bản nhạc để rèn luyện tay nghề ngày thêm thành thục. Nhìn họ tập luyện cũng như biểu diễn say sưa, người xem có thể cảm nhận lòng yêu nghề, tâm huyết của các nghệ nhân. Họ diễn xướng không chỉ bằng bàn tay điêu luyện, đôi tai nghề nghiệp mà còn bằng cả tấm lòng giữ lại những gì tinh túy của cha ông. Điều đó đã làm nên một bản sắc độc đáo của một Bích Khê văn nghệ, tài hoa. Điều đáng nói là trong cuộc sống hiện đại hôm nay, nghề nhạc cổ truyền từ chiếc nôi này vẫn luôn được gìn giữ, thăng hoa vì thoải mái hành nghề, sống được nhờ nghề. Ông Đỗ Văn Thiện hào hứng kể về nghiệp tổ lưu truyền cho đến ngày nay được cháu con gìn giữ làm rạng danh tổ tiên, làng mạc.
Nhưng nói gì thì nói không thể không nhắc đến họ Hoàng Bích Khê. Họ tộc này quả thực đã đóng góp nhiều cho quê hương đất nước. Ngày xưa họ này nổi danh khoa bảng, học hành giỏi giang, đỗ đạt làm quan đến chức thượng thư cũng vào hàng khanh tướng. Như trường hợp gia tộc ông Hoàng Hữu Xứng. Sau này những tên tuổi lừng danh trong văn học nghệ thuật như nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ, nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường, hay trong giới doanh nghiệp như doanh nhân Hoàng Kiều đã vang vọng bốn phương được bao người nhắc nhớ. Ông Hoàng An, trưởng tộc họ Hoàng Bích Khê tâm sự : “Cho dù con cháu mỗi người mỗi nghề nhưng luôn biết nhớ về tổ tiên, nhớ về bề trên trong mọi sinh hoạt của họ tộc. Đó là điều quý giá được lưu truyền từ xưa đến nay”.
Chính họ trong cuộc sống hàng ngày, trong những câu chuyện của bà con lối xóm vẫn được người dân làng Bích Khê trân trọng và tôn vinh đúng mực, tự hào về một vẻ đẹp văn hóa của làng quê. Ông Đỗ Xuân Hiệu, Chi hội trưởng Chi hội người cao tuổi Bích Khê thay mặt dân làng ghi nhận Hoàng tộc Bích Khê là một dòng dõi có truyền thống học hành, làm được nhiều điều có ích cho làng, cho nước. Đó là cống hiến đáng kể của họ Hoàng Bích Khê từ ngày xưa cho đến ngày nay.
Họ Hoàng như đã nói có tiếng khoa cử. Ông Hoàng Hữu Bính từng đỗ tiến sĩ Hoàng giáp dưới triều vua Thành Thái năm 1889. Đang làm quan tuần phủ, chán ghét giặc Pháp nghênh ngang, ông từ quan về làm việc ở Quốc Tử Giám. Được một thời gian thì cũng bỏ về làng sống chờ đợi thời cơ kháng Pháp. Bích Khê lúc ấy được coi là vườn đào tụ nghĩa tập hợp những người chống giặc ngoại xâm. Không may ông bị bệnh rồi mất tại quê nhà. Con ông Hoàng Hữu Xứng học hành đỗ đạt làm quan đến chức Thượng thư bộ Lễ, giám khảo các kỳ thi hương, thi hội. Trải qua những lận đận quan trường khi vận nước rối ren, ông vẫn được nhìn nhận là một ông quan mẫn cán, thanh liêm, nặng lòng với dân với nước. Ông để lại cho đời sau cuốn sách quan trọng về bản đồ đất nước: “Đại Nam quốc cương giới vựng biên” do ông đứng ra tổ chức biên soạn và Nghĩa Trũng Đàn, một nghĩa cử sáng ngời sau hơn cả trăm năm.
Nghĩa Trũng Đàn mới vừa nhắc đến là một nghĩa trang đặc biệt do ông Hoàng Hữu Xứng và gia đình tự bỏ tiền mua đất rồi quy tập những thi hài không nơi nương tựa, trong đó có nhiều nghĩa sĩ Tây Sơn chống giặc Mãn Thanh vị quốc vong thân. Đó là nơi yên nghỉ của hàng ngàn linh hồn phiêu dạt tại làng Thạch Hãn gần Thành Cổ Quảng Trị. Việc nghĩa này thật đáng trân trọng xiết bao. Qua hơn một thế kỷ binh đao tao loạn, nghĩa trang này đã được Nhà nước công nhận là di tích lịch sử, được bà con Bích Khê đến khói hương, tưởng vọng những người thiên cổ. Những dịp lễ tết, những ngày đại sự Nghĩa Trũng Đàn đã đón những khách gần xa, để cho tâm nguyện vị tha bừng sáng, lan tỏa một tinh thần, đạo lý Việt Nam: thương người như thể thương thân trong tình nghĩa đồng bào. Còn đây văn bia do hậu duệ Hoàng Phủ Ngọc Tường phụng soạn ngợi ca tấm lòng của tiền nhân đối với người đã về với cát bụi trôi sông lạc chợ. Những tấm lòng nhân như thế dù khởi thủy từ xưa vẫn sẽ còn lại mãi mãi với muôn sau.
Đạo nghĩa mà làng Bích Khê dày công tô bồi và trong đó họ Hoàng cũng góp phần bao đời vun đắp hiển hiện trong những nhà thờ họ, thờ chi của họ này. Trước một ngôi nhà thờ Hoàng tộc Bích Khê có hai câu đối nhắc nhở con cháu và mọi người về lẽ sống: “Tri túc tâm thường lạc. Vô cầu phẩm tự cao”, tạm dịch: Biết đủ tâm sẽ vui vẻ, không cầu cạnh, phẩm giá mình tự cao. Thật đáng để đời nay suy ngẫm.
Ông Hoàng Hữu Cương hậu duệ Hoàng tộc làng Bích Khê tâm đắc với chuyện họ Hoàng dù khi còn hàn vi hay thành đạt luôn lấy đạo đức làm đầu. Đó chính là vốn quý của dòng họ qua mấy trăm năm.
Dạo quanh làng sẽ thấy dấu ấn của Hoàng tộc Bích Khê. Hầu như vẫn còn nhiều hình ảnh và tư liệu được lưu giữ ở những nơi thờ phụng trang nghiêm. Người đến đây sẽ có dịp hiểu thêm về một dòng tộc từ xưa đến nay nổi danh trong thiên hạ. Hầu như đời nào từ cổ chí kim họ này cũng có người thành đạt và quan trọng hơn là có đóng góp cho quê hương đất nước. Qua hàng trăm năm thế gian biến cải, dòng họ này vẫn giữ được phong độ của mình góp nhân tài vật lực vào công cuộc hộ quốc an dân. Dù làm ruộng hay làm quan, dù ở làng hay xa xứ ai nấy đều giữ được gia phong, tự hào về truyền thống dòng họ của mình ngõ hầu nuôi chí lập thân, lập nghiệp. Đây chính là điểm đặc sắc của Hoàng tộc Bích Khê.
Về Bích Khê không thể không đến thăm nhà lưu niệm bà Hoàng Thị Ái, một bậc tiền bối cách mạng, suốt đời tận hiến cho Tổ quốc, nhân dân được đồng bào, trong đó có các Tổng Bí thư Đảng như Đỗ Mười, Lê Khả Phiêu dành cho nhiều tình cảm đặc biệt. Ngày bà tạ thế, dù được mai táng ở nghĩa trang Mai Dịch tận thủ đô Hà Nội thì con cháu họ Hoàng và dân làng Bích Khê vẫn nghiêng mình tưởng nhớ một người con tận trung chí hiếu của quê hương Quảng Trị. Sự tưởng niệm những người yêu nước như Hoàng Thị Ái, Hoàng Hữu Chấp sẽ vĩnh hằng ở làng quê Việt Nam như Bích Khê và không chỉ Bích Khê.
Trong lịch sử âm nhạc hiện đại Việt Nam, nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ sinh năm 1929 mất năm 2001 là một chân dung nổi tiếng được hàng triệu khán giả hâm mộ nhớ đến bởi những bài hát mang âm hưởng dân gian, chất chứa tình quê, hồn quê lai láng như: “Đường xưa lối cũ”, “Trăng rụng xuống cầu”, “Rước tình về với quê hương”, “Duyên quê”, “Túp lều lý tưởng”… những ca khúc trở thành tiếng lòng người Việt qua mấy thế hệ. Khi về ngôi nhà thơ ấu kỷ niệm nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ sẽ thấu hiểu hơn về nơi chôn nhau cắt rốn của một tài năng âm nhạc. Ngôi nhà hương hỏa tọa lạc ở làng hòa mình giữa thiên nhiên thôn dã chốn quê đã nuôi dưỡng tâm hồn người nghệ sĩ. Này đây trong khu vườn với hoa trái chân quê ở miệt làng đồng bằng trù phú, với cảnh vật an lành như muốn níu chân người thăm viếng. Một mái nhà tranh đơn sơ với những đồ vật lấm láp chân quê của người nông phu thức khuya dậy sớm bạn cùng đồng ruộng quây quần bên nhau trong một không gian đầy ắp quê hương. Chính nơi chốn này đã sinh hạ và dưỡng dục một nghệ sĩ đồng quê đích thực của dân tộc Việt Nam. Những bài hát của ông vẫn vang lên sau lũy tre làng, bên những hàng cau cho dù người sáng tác đã từ lâu đi vào miền thương nhớ. Họ, sau những bận rộn bên cánh đồng làng vào mùa thu hoạch lại gặp nhau trong những ngôi nhà của làng mạc Việt Nam mà hát cho nhau nghe những điều máu thịt mà người nhạc sĩ đã từng gởi gắm. Đó chính là hạnh phúc giản dị mà lớn lao của một đời nghệ sĩ. Ông Nguyễn Hoàn, Phó Giám đốc Sở Thông tin – Truyền thông, Chủ tịch Hội VHNT tỉnh Quảng Trị đã khẳng định rằng Hoàng Thi Thơ là một nhạc sĩ đa tài, riêng với những đóng góp trong lĩnh vực ca khúc được phát triển từ chất liệu dân ca. Nhạc của ông luôn tràn ngập hình ảnh quê hương như gạo trắng, nước trong, trăng thanh, gió mát... thể hiện một tình yêu làng quê sâu nặng và da diết. Điều đó đã khiến ông trở thành một tên tuổi sáng chói trong lịch sử âm nhạc thế kỷ XX.
Có một trí thức văn nghệ, một nhà văn hóa hiện đại gốc rễ làng Bích Khê thành danh trong cả nước, đó chính là nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường sinh năm 1937 nay đã vào tuổi tám mươi. Ông bằng tài, tâm và tình của mình đã viết nên những tác phẩm xứng đáng để đời. Những bài thơ của ông thường bảng lảng khói sương u hoài và chất chứa tâm sự mang đến cho đời một ám ảnh phù dung. Chính ông, bằng văn chương đã chạm khắc nỗi buồn không phải như một thú tiêu khiển mà như sứ mệnh cao cả của nhà văn. Nỗi buồn chân thực của con người trong kiếp nhân sinh qua trang viết của ông đã có một vị trí xứng đáng như nó cần phải thế. Với thể ký, ông xứng đáng kế tục nhà văn lớn Nguyễn Tuân. Ký của ông uyên bác và tài hoa, cảm xúc tự đáy lòng tuôn trào từ một tâm hồn cả nghĩ. Ký của ông viết về nhiều miền quê, trong đó có Quảng Trị đã dành nhiều tâm huyết của người sáng tác. Hoàng Phủ Ngọc Tường và tác phẩm của mình chắc sẽ được nhớ đến dài lâu giữa cuộc đời vốn thường đa đoan, trắc trở. Ông là tấm gương chống đỡ bạo bệnh, vẫn sáng tác ngay cả khi bị liệt nửa người được đồng nghiệp và bạn đọc cả nước khâm phục nghị lực làm việc của nhà văn.
Một trong những bút ký vào hàng tuyệt phẩm của ông được đưa vào giảng dạy cho học trò cả nước, đó là tác phẩm nổi tiếng: “Ai đã đặt tên cho dòng sông” viết về sông Hương xứ Huế. Đây là một áng văn thể hiện rõ nét sự đa cảm, uyên bác, tài hoa của nhà văn. Bằng tình yêu quê hương đất nước, tác giả đã truyền cảm xúc của mình đến với nhiều độc giả, đến nhiều lớp học trò qua năm tháng học đường. Chắc chắn trong hành trang tâm hồn mai này của các em sẽ còn đọng lại những tác phẩm như “Ai đã đặt tên cho dòng sông”. Để từ đó bồi đắp tình yêu Tổ quốc Việt Nam trong mỗi con người. Văn chương như thế đâu phải để thù tạc, tiêu dao mà gánh vác tâm hồn của nhiều thế hệ. Đó là văn chương chuyên chú vào đất nước, vào con người luôn rung động trong huyết quản của những ai đã từng đọc một lần. Cô giáo dạy văn Nguyễn Thị Thu Hà, Trường THPT Lê Lợi, TP. Đông Hà xúc động nói rằng mình đã đọc, đã dạy thiên bút ký này rất nhiều lần, nhưng vẫn luôn có cảm xúc sâu xa với vẻ đẹp văn chương Hoàng Phủ Ngọc Tường. Và cô đã truyền ngọn lửa tình yêu văn chương của mình đến với học sinh bằng tất cả sự ngưỡng mộ đối với một văn tài đất Việt.
Qua gần năm trăm năm, làng Bích Khê dường như vẫn thế dù cho biết bao biến thiên vật đổi sao dời. Người quê vẫn sống nhân hậu, vẫn tìm đến nhau trong tình cảm tối lửa tắt đèn. Qua bao nhiêu gian khó, bà con lại được sống trong cảnh thanh bình, no ấm, yên vui từng mơ ước. Một làng quê tưởng rất đỗi bình thường, giản dị mà chứa đựng biết bao điều cần ghi tạc, sinh thành giáo hóa nên những người con làm rạng danh quê hương xứ sở. Nhưng dù cho làm gì, đi đâu, về đâu người Bích Khê vẫn luôn hướng về cội nguồn để nhắc nhau không quên, không bao giờ được quên cội nguồn, vẫn nhớ mãi đường xưa lối cũ.
P.X.D
