Đô thị vàng Lao Bảo

ầu tháng 7 -2011, đoàn nhà báo già của Huế rủ nhau đi thăm Lao Bảo và Nghĩa trang Trường Sơn nhân ngày Thương binh Liệt sĩ (27/7). Tôi lại được đến Lao Bảo, và lần này tôi rất ngỡ ngàng, ấn tượng khi phát hiện ra tầm vóc và chiều sâu của đô thị mới ở miền Tây Quảng Trị này. Mùa nóng, gió lào tràn qua Lao Bảo xoáy cuộn hừng hực trước khi đổ về đường 9 Đông Hà. Nhưng Lao Bảo từ xa xưa đã là con đường buôn bán huyết mạch của nước ta với Lào và nhiều nước  Đông Nam Á.      

1. Đầu những năm 70 của thế kỷ trước, khi hàng chục vạn quân Sài Gòn tràn qua Lao Bảo thực hiện cuộc hành quân “Lam Sơn 719”, máu lửa ngút trời, thì nhà thơ Liệt sĩ Ngô Kha ở Huế đã viết bài thơ Cho những người nằm xuống , tiên tri về Lao Bảo: một đô thị vàng trên đồi Lao Bảo/ một thị trấn yêu kiều qua ngõ Làng Vây.. . Sự tiên đoán đó bây giờ đã thành sự thật! Lao Bảo đã trở thành một đô thị vàng. Vàng ở đây  gồm cả hai nghĩa: đẹp và giàu có. Khi chúng tôi đến, Lao Bảo đã có vóc dáng của một thị trấn sầm uất với nhiều khách sạn 5-6 tầng sang trọng. Phố xá dọc ngang một chiều hai chiều, hoa cỏ tỉa xén công phu. Nhiều quán ăn rộng rải, tiếp một lúc hàng trăm thực khách. Khu Trung tâm thương mại Lao Bảo rộng hàng ngàn mét vuông với sáu khu buôn bán chuyên ngành suốt ngày đông chật khách hàng. Có cả “Khu chợ ngày đêm” buôn bán tấp nập. Lưu chuyển hàng hóa, tiền tệ ở Lao Bảo không bao giờ ngưng nghỉ. Đó là nguồn mạch của một thành phố thương mại trong tương lai. Đó là sức sống của một đô thị trẻ, mà ít có thị trấn đồng bằng nào ở Việt Nam sánh kịp. Một số chi nhánh ngân hàng đã khai trương hoạt động. Lúc nào trên đường phố hay bên ngoài Trung tâm thương mại Lao Bảo cũng đỗ chật các loại xe du lịch, xe chở hàng, xe con mang biển số của nhiều tỉnh, thành và cả biển số xe Lào, Thái Lan. Ở Lao Bảo có hai siêu thị hiện đại là “Siêu thị Thiên Niên Kỷ” bán hàng miễn thuế và Siêu thị Mucdahan Thái Lan. Chúng tôi vào Siêu thị Thiên Niên Kỷ điều hòa mát lạnh, hàng vạn mặt hàng được sắp xếp theo từng dẫy như rượu, xà phòng tắm, dầu gội, kẹo bánh, hàng điện tử, điện lạnh, quần áo.v.v… Tôi mua một  hộp kẹo socoola Tây Ban Nha, một lọ kem xoa đau nhức xương cơ và một hộp kem mù-tạt Mỹ về cho vợ trộn rau sống. Siêu thị có hàng chục cửa thanh toán, mỗi cửa là một cô gái xinh đẹp, trang phục như tiếp viên hàng không, luôn tươi cười với khách hàng. Ở siêu thị này còn có bữa ăn tự chọn với giá  40.000, 50.000, 60.000 đồng một suất. Hàng hóa  nhập từ Mỹ, EU, Thái Lan, Nhật Bản, Trung Quốc... Trung tâm Thương mại Lao Bảo  hay các siêu thị là nơi bán sĩ hàng hóa cho các chợ lớn ở miền Trung như Đông Hà, Đông Ba, Chợ Hàn, chợ Ba Đồn.v.v..Thứ hàng gì cũng có thể mua hàng ô tô. Hàng hóa ở đây dồi dào nên xe du lịch ra bắc vào nam qua Đông Hà ai cũng muốn rẽ  lên  Lao Bảo, một địa danh mua sắm nổi tiếng ...

Đi giữa phố xá Lao Bảo sầm uất , tôi chợt nhớ đến cuộc chiến đấu khốc liệt của quân dân ta ở Đường 9-Nam Lào 40 năm trước. Đầu năm 1970, Bộ quốc phòng Mỹ vạch kế hoạch tên Dewey Canyon II, tấn công cắt đứt đường Hồ Chí Minh từ Lao Bảo đến Sêpôn (Lào) hòng chặn đứng sự tiếp viện của miền Bắc vào chiến trường miền Nam. Ngày 29 /1/1971, Tổng thống Mỹ Nixon phê chuẩn chiến dịch tấn công. Kế hoạch Mỹ vạch, quân đội Sài Gòn trực tiếp  hành quân dưới sự yểm trợ của máy bay và pháo binh Mỹ. Phía Sài Gòn gọi tên chiến dịch là Lam Sơn 719, con số 719 được ghép từ năm 1971 và Đường 9 - trục chính của cuộc tấn công. Đây là chiến dịch tiến công quân sự lớn nhất, quan trọng nhất của quân Sài Gòn trong suốt cuộc chiến tranh Việt Nam. Chiến dịch Lam Sơn 719 còn là một thử nghiệm của Mỹ về khả năng tự chiến đấu  của quân đội Sài Gòn  khi Mỹ  rút quân,  đó là chiến lược Việt Nam hóa chiến tranh. Nhờ nhà tình báo vĩ đại Phạm Xuân Ẩn mà chúng ta nắm được toàn bộ kế hoạch tấn công của địch từ rất sớm và các đơn vị bộ đội chủ lực, xe tăng, pháo phòng không và bộ đội địa phương, bộ đội Đoàn 559 đã bí mật dàn trận đợi địch. Lam Sơn 719  đã sụp đổ trước sức chiến đấu kiên cường, thông minh của quân và dân ta dưới sự chỉ huy của Bộ tư lệnh Mặt trận Đường 9 - Nam Lào với mật danh "Bộ tư lệnh 702", do đại tướng Lê Trọng Tấn (người được mệnh danh là “Giu-cốp Việt Nam”) chỉ huy. Lam Sơn 719 là một thảm họa đối với quân đội Sài Gòn, xóa sổ những đơn vị thiện chiến nhất của chúng, để 4 năm sau, mùa xuân 1975, chúng đã rệu rã, bỏ chạy toán loạn trước sức tấn công của Quân đội ta .

Kết cục Lam Sơn 719 thế nào thì nhiều sách báo đã viết. Tôi chỉ kể thêm một vài chuyện xưa để bạn đọc biết thêm về di hại của chiến tranh. Ngày 10 tháng 2 năm 1971, ở Sài gòn, bà Phan Thị Tuyết Ngọc hay tin chồng mình, đại tá Phạm Vi, quân Sài Gòn  bị mất tích tại chiến trường Hạ Lào. Phải gần bốn thập niên sau, tức là đến năm 2010, bà mới biết chồng mình đã tử nạn cùng sáu đồng đội khác và bốn phóng viên Mỹ trong lúc bay trên một chiếc trực thăng đi quan sát chiến trường. Những nắm xương tàn, lẫn lộn nhau không tách ra được, đã được chôn chung tại viện bảo tàng truyền thông Newseum ở Washington DC, từ năm 2008, nhờ một cựu phóng viên AP, nhà báo hồi hưu Richard Pyle, là trưởng văn phòng hãng AP tại Sài Gòn lúc đó, bỏ biết bao công sức qua Việt Nam, Lào đi tìm kiếm. Và tới ngày 10 tháng 8, năm 2010, tức là hơn 39 năm sau, một số người thân của nhóm quân nhân thiệt mạng, được ông Pyle hướng dẫn đến thăm Newseum và ngậm ngùi nhìn nơi chôn cất người thân của mình....

2. Sau năm 1975, Lao Bảo vẫn còn là  vùng rừng núi hoang vu với các bản làng người Vân Kiều, Tà Ôi. Đến năm 1990, Khu kinh tế thương mại Lao Bảo (Khu KTTMLB) mới được thành lập. Sáng 14/6/2011, tại Khe Sanh, UBND tỉnh Quảng Trị đã tổ chức Lễ công bố qui hoạch phát triển Khu KTTMLB 2010-2025, đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt. Như vậy, sau 12 năm đi vào hoạt động cùng với xây dựng cơ sở hạ tầng, thu hút đầu tư và tổ chức sản xuất kinh doanh, đến nay, khu KTTMLB có diện tích rộng 18.226ha , dân số 45.000 người bao gồm: Thị trấn Lao Bảo 500ha; thị trấn Khe Sanh 1340ha; diện tích còn lại là không gian hành lang kết nối dọc quốc lộ 9 và vùng nông lâm nghiệp, rừng bảo vệ sinh thái. Khu KTTMLB sẽ  tiếp tục được nâng cấp và xây dựng mới các công trình kết cấu hạ tầng như nâng cấp quốc lộ 9, xây dựng sân bay trực thăng với qui mô 3ha. Như vậy tương lai “Đô thị vàng Lao Bảo” sẽ còn  bề thế hơn nữa. Thị trấn Lao Bảo đang là trọng điểm mở rộng giao thương, phát triển kinh tế trong và ngoài nước . Trong tương lai Khu KT-TMLB sẽ có: Khu thương mại dịch vụ Lao Bảo, khu công viên văn hóa thị trấn Lao Bảo, khu cửa khẩu quốc tế Lao Bảo, khu công nghiệp Tây Bắc, khu du lịch sinh thái thác Ồ Ồ, khu dịch vụ du lịch Làng Vây và khu công nghiệp Tân Thành.

Chúng tôi đến cửa khẩu Lao Bảo, xe người chờ làm thủ tục qua về cửa khẩu rất đông. Vui nhất là chuyển đổi tiền. Ở cửa khẩu, chúng tôi gặp nhiều cô gái Việt Nam có dáng vẻ nhanh nhẹn, tay mang những túi xách căng phồng. Các cô nói tiếng Lào, Thái, tiếng Anh “bồi” rất thạo. Đó chính là những "ngân hàng lưu động". Qua mấy em gái này, bạn còn có thể mua được sim/ card điện thoại của Lào để sử dụng trong những ngày du lịch ở Lào và đổi tiền Lào để tiêu. Cứ 100.000 VND đổi được 27.000 kip Lào. Đổi bao nhiêu tiền cũng được. Tỷ giá chính xác hàng ngày, không bao giờ gian dối. Các em gái ở cửa khẩu không những  là “ngân hàng lưu động” mà còn  làm “hộ” thủ tục xuất nhập cảnh cho du khách rất nhanh, chỉ tốn mỗi người có 10.000 VNĐ. Du khách từ Lào, Thái Lan về  lại đổi tiền  Kíp lấy tiền Việt để vào  chợ hay siêu thị ở Lao Bảo mua hàng rất đông.

Ai Lao, Lão Qua , Vạn Tượng là tên nước Lào xưa. Có lẽ cái tên Lao Bảo sinh ra từ cái tên Dinh Ai Lao mà nhà Trần lập ra để quản lý  biên giới từ thế kỷ XIV. Chữ Lao Bảo cũng sinh ra cùng với  việc Pháp xây nhà tù Lao Bảo . Dưới thời nhà Nguyễn, nơi đây là một đồn trấn thủ ở ải biên thùy, trấn giữ bờ cõi phía Tây của lãnh thổ Đại Nam. Đây là vùng rừng núi chập chùng, hiểm trở, là chốn “rừng thiêng, nước độc, là chỗ đi đày những người chống đối phản nghịch. Nếu như thế thì tên gọi đó đã có hơn 100 năm rồi. Pháp xây nhà tù Lao Bảo năm 1908. Nhà tù Lao Bảo ở phía Tây Nam đường số 9, giáp sông Sêpôn biên giới Lào. Nghĩa là từ thị trấn Lao Bảo đi mấy cây số là đến nhà tù. Cùng với thị trấn Lao Bảo, cửa khẩu Lao Bảo, sân bay Tà Cơn, nhà tù Lao Bảo là những điểm du lịch  hấp dẫn du khách bốn phương. Nhà tù Lao Bảo là di tích quan trọng tạo nên chiều sâu lịch sử cho “đô thị vàng Lao Bảo”. Danh sách tù nhân Lao Bảo có tên những  nhà cách mạng cách mạng miền Trung nổi tiếng đã từng bị giam cầm ở đây : Tố Hữu, Nguyễn Chí Thanh, Trần Văn Cung, Lê Chưởng, Lê Thế Tiết, Trần Hữu Dực, Đoàn Lân, Trần Công Ái.., thậm chí ở đây còn giam giữ cả những người yêu nước Lào . Nhà thơ Tố Hữu ở tù Lao Bảo  cuối năm 1940, khi ông mới 20 tuổi. Thời gian này, những bài thơ chiến  đấu như Trăn trối, Con cá chột nưa...ra đời. Đường tranh đấu không một giờ thoái bộ/ Sống đã vì cách mạng, anh em ta / Chết cũng vì cách mạng chẳng phiền hà/ Vui vẻ chết như cày xong thửa ruộng ... Ông Đoàn Lân, sinh năm 1908 là người phụ trách tổ chức Thanh niên cách mạng đồng chí Hội Quảng Trị khi mới 21 tuổi. Là thư ký của tổ chức cộng sản đầu tiên của Quảng Trị thành lập 3-1929. Cuối năm 1929 ông bị bắt  và bị kết án 12 năm cấm cố tại nhà tù Lao Bảo. Ông hy sinh trong tù  tháng 3-1931. Năm 1975, sau giải phóng, mộ của  chiến sĩ cộng sản Đoàn Lân mới được cháu  ruột là Đoàn Nhất Lâm (nhà văn Nhất Lâm) cải táng về làng quê An Tiêm.  Ở nhà tù Lao Bảo có một tù nhân rất đặc biệt. Đó là ông Nguyễn Phước Bửu Đình. Ông là “chít” nội vua Minh Mạng. Năm 1919, Bửu Đình  cộng tác với các báo Công Luận, Tân Thế Kỷ, Phụ nữ Tân văn.... Thời kì này, ông liên kết với các nhà hoạt động đối lập với Nam triều, hô hào dân chủ,  kêu gọi chống thực dân phong kiến. Năm 1927, ông diễn thuyết chống Triều Nguyễn, chống Pháp ở Huế, gọi vua là “thằng hề”. Hội đồng Phủ Tôn nhân đã kết ông tội "khi quân", xóa bỏ tên và mọi quyền lợi của ông trong Hoàng tộc, buộc ông phải lấy họ mẹ, đổi tên thành Tạ Đình. Bửu Đình bị kết án tù 9 năm, giam tại nhà tù Lao Bảo. Ở Lao Bảo, ông lại tiếp tục vận động các tù nhân chống chính quyền, nên bị lưu đày ra chung thân Côn Đảo. Ở Côn Đảo, ông tiếp tục viết báo rồi tìm cách gửi về đất liền đăng. Ông viết hai cuốn tiểu thuyết Cậu Tám lọ, Mảnh trăng thu và tập thơ Giọt lệ tri âm cũng được xuất bản. Tháng 11 năm 1930, ông tổ chức vượt ngục nhưng không thành. Cuối năm 1931, ông  lại tổ chức vượt biển lần nữa, nhưng bị mất tích trên biển, khi mới 33 tuổi. Hiện tên Bửu Đình đã được đặt cho một con đường ở Quận 6, Thành phố Hồ Chí Minh.

Năm 1991, Nhà tù Lao Bảo được công nhận là di tích lịch sử, văn hóa cấp quốc gia. Tháng 8-2009, Trung tâm Bảo tồn Di tích - Danh thắng Quảng Trị qua khảo sát đã phát hiện dấu tích dãy nhà biệt giam gồm 14 phòng cùng với nhiều gông, cùm xiềng xích... dưới dộ sâu 2 mét. Dãy nhà biệt giam được xây khá dày và rất có thể chỉ dùng để giam một người bởi diện tích mỗi phòng rất hẹp... UBND tỉnh Quảng Trị đã có kế hoạch đầu tư 20 tỷ đồng để tôn tạo nhà tù Lao Bảo, dựng lại nguyên bản một phần dãy biệt giam .

3 - Đô thị vàng Lao Bảo là điểm giao thương quan trọng của Việt Nam với  Lào, Thái Lan, Myanma và các nước trong khu vực trên trục hành lang kinh tế Đông – Tây. Và thực tế đường 9 qua Lao Bảo đã thành tuyến vận tải quốc tế trong kế hoạch xây dựng xa lộ xuyên Á của Ủy ban Sông Mê Công. Với những chính sách đặc biệt ưu đãi và hệ thống cơ sở hạ tầng kỹ thuật ngày một hoàn thiện, Khu KT-TM LB đang là một điểm đến đầy triển vọng cho các doanh nhân và các nhà đầu tư. Chính sách ưu đãi như thuế suất thuế giá trị gia tăng là 0%, hàng hóa được miễn thuế xuất khẩu, nhập khẩu là một điều kiện vô cùng hấp dẫn với các nhà đầu tư trong và ngoài nước.

Từ thế kỷ XIV, ngoại thương Lào- Lao Bảo - đường 9 đã được khơi mở. Thời Chúa Tiên Nguyễn Hoàng đến Chúa Sải Nguyễn Phúc Nguyên (68 năm trên đất Quảng Trị 1558 - 1626) chợ Phiên Cam Lộ thành chợ lớn nhất nhì Trung Bộ. Con đường  buôn bán  Việt-Lào qua Dinh Ai Lao đã sôi động lắm. Sách Đại Nam thục lục tiền biên chép  rằng, tàu buôn các nước Trung Quốc, Nhật, Bồ Đào Nha… (vào Cửa Việt, cửa  sông Thạch Hãn) “ nhóm họp nơi sở lỵ của Chúa biến thành một nơi đô hội lớn”. Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn chép: ”Họ Nguyễn thường đem cho các nước Lạc Hoàn, Vạn Tượng các đồ dùng, họ vui lòng đổi chác…” năm 1776, người buôn ở các xã thường mang muối ,mắm, cá khô, đồ sắt, nồi đồng, hoa xuyến, thoi bạc, đồ dùng lặt vặt đến đất người Mau ( Lào) đổi lấy thóc gạo, trâu, sáp, vải Mau, màn Mau. Có phiên chợ Cam Lộ người Lào lùa đến 300 con trâu  đến bán. Giá một con trâu không quá mười quan tiền, giá một con voi chỉ hai hốt bạc và một khẩu súng nhỏ”… Phần lớn khách buôn bán đi bộ. Người Lào giàu có thường cưỡi voi chở hàng vượt Lao Bảo về Đại Việt buôn bán.

Năm 1906, người Pháp mở đường 9. Năm 1929, con đường đất 300 cây số nối Lao Bảo- Xavanakhet căn bản hoàn thành. Đây là cái mốc mới trong quan hệ buôn bán Lào-Việt-Thái Lan qua Lao Bảo. Nhiều thương nhân người Pháp bắt đầu nhòm ngó đến vùng muỗi mòng hoang vu này. Điển hình là  ông Malpuech người Pháp. Do sức hấp  dẫn  của môi trường  buôn bán  Lao Bảo-đường 9, năm 1918, Malpuech đã từ bỏ chức Công sứ Xavanakhet, thành lập Công ty Công kỹ nghệ Lào ( Societé Industrich de Xavanakhet ). Công ty này có chi nhánh đặt tại Đông Hà. Có thể nói đây là nhà tư bản Pháp đầu tiên  nhận ra tầm chiến lược về thương mại của đường 9-Lao Bảo. Ông có chân trong Hội đồng kinh tế, tài chính Đông Dương, độc quyền mua lúa gạo Thái Lan để xuất khẩu, lập xưởng nấu rượu xi-ca ở Đồng Hới, khai thác rừng ở Lào, khai thác mỏ thiếc ở Phong Chư, Sêneng, mở nhà máy xay xát ở Xavanakhet… Thời đó mà ông đã có 15 ô tô vận tải chạy trên tuyến đường 9… Đất bazan ở Khe Sanh, Lao Bảo là nơi lý tưởng để các ông chủ Pháp  lập đồn điền trồng cà phê, cao su.

Vài nét về quá khứ như thế để khẳng định rằng, việc xây dựng Khu kinh tế thương mại đặc biệt Lao Bảo là một lựa chọn có tầm chiến lược về kinh tế của Chính phủ Việt Nam và tỉnh Quảng Trị. Đô thị vàng Lao Bảo trong thơ Ngô Kha trong tương lai sẽ thành thành phố thương mại vùng biên lớn của nước ta. Đứng  giữa ngã tư trung tâm thị trấn Lao Bảo, một đô thị vùng biên sầm uất, tôi cứ bâng khuâng nghĩ về sự sinh thành đầy mồ hôi, sức lực và trí tuệ,  máu và nước mắt của bao lớp người Quảng Trị.

                                                                Lao Bảo -Huế, 7-2011

N.M