Mét lÇn t«i ®a b¹n vÒ th¨m quª, mét lµng nhá ven biÓn Qu¶ng TrÞ. T«i rÊt mõng v× quª t«i ®· cã nh÷ng nÐt phè, nh÷ng qu¸n cµ phª, biza, nhËu b×nh d©n. Lµng sinh th¸i trªn c¸t ®· trô ®îc, ngµy cµng ph¸t triÓn bÒ thÕ. §ã ®©y r¶i r¸c xuÊt hiÖn nh÷ng biÖt thù vên, thµnh qu¶ cña nh÷ng ngêi hµng chôc n¨m vËt lén, t×m tßi, thÓ nghiÖm c©y trång vËt nu«i vµ b©y giê tróng ®Ëm con t«m thÎ ch©n tr¾ng. §ét nhiªn b¹n t«i nãi: Quª «ng ch¼ng cã g×! T«i ch¹nh lßng. C©u ®ã t«i nghe kh«ng Ýt ngêi nãi vµ lÇn nµo còng thÊy xãt d¹.
Mét thêi ®· qua rÊt dµi, quª t«i ®· nghÌo l¹i kh«ng cã g× ®Ñp. Ch¼ng mét ngêi kh¸ch du lÞch níc ngoµi hay trong níc ghÐ th¨m trõ khi hä bÞ l¹c, ph¶i quµnh l¹i hái ®êng ®Ó ®i n¬i kh¸c.
***
§Êt quª t«i chia lµm hai phÇn râ rÖt. PhÝa ngoµi lµ nh÷ng cån c¸t chang chang n¾ng, ch¹y dµi tõ mÐp lµng ra tËn biÓn. §ã lµ xø së cña x¬ng rång vµ c©y bôi cã gai. Ho¹ ho»n l¾m míi cã nh÷ng bôi sim mãc c»n cæi loÐ lªn nh÷ng b«ng hoa mµu tÝm. Lan to¶ trªn mÆt c¸t lµ nh÷ng ®¸m rau muèng biÓn. C¸i thø c©y cá d¹i nµy thËt lµ kú l¹. Ch¼ng biÕt nã ¨n g× trong c¸t mµ xanh rên ®Õn m¸t m¾t. Hót níc ë ®©u mµ l¸ dµy mäng. C¸t cµng nãng, nã cµng bß dµi, ph¸t nh¸nh tõ mét cäng sÏ thµnh mét ®¸m phñ xanh nh÷ng vïng réng lín.
Nöa cßn l¹i cña lµng lµ nh÷ng tÊm ruéng nhá
ChØ c¸ch thµnh phè cha ®Çy mét chôc c©y sè ®êng chim bay mµ ngêi quª t«i cã nhiÒu nÐt kh¸c ngêi thµnh phè.
Ngêi quª t«i cã c¸i d¸ng ®i chåm tíi. Mçi ngµy Ýt nhÊt cã bèn lît leo lªn tôt xuèng nh÷ng ®éng c¸t ®Ó ra vïng biÓn b·i ngang. D¸ng ®i tÊt tëi Êy lµ do ®Þa h×nh, do tÊt bËt cña c«ng viÖc vµ v× mÆt c¸t lu«n lu«n nãng báng, hèi thóc con ngêi ph¶i mau chãng vît qua. §«i dÐp mu«n n¨m vÒ tríc cña ngêi quª t«i còng lµ thø ch¼ng n¬i nµo cã. §Ó vît qua c¸t báng, ngêi ta lÊy bÑ chuèi g¾p khóc l¹i, phÇn díi dµi h¬n lµm ®Õ dÐp, phÇn trªn ng¾n h¬n «m lÊy n¨m ngãn ch©n vµ mu bµn ch©n. Ngêi ta c¾t líi háng lµm d©y cè ®Þnh l¹i. Lo¹i dÐp nµy rÊt mau háng, mét lÇn ra vµo biÓn cã thÓ háng mét ®«i nhng kh«ng sao, bÑ chuèi nhiÒu, kh«ng mÊt tiÒn, trong mét phót s¶n xuÊt lµ cã mét ®«i míi. Mçi bíc ®i bµn ch©n ®Ì lªn ®Õ dÐp, níc s½n cã trong bÑ chuèi tøa ra, lµm m¸t bµn ch©n trung hoµ ®îc c¸i nãng hÇm hËp bèc lªn tõ mÆt c¸t.
Nh÷ng tiªu chuÈn hµng tiªu dïng “IZO” ngêi quª t«i rÊt thÝch lµ rÎ, bÒn. Thêi b©y giê ®å nhùa, ®å s¾t m¹ trµn ngËp thÞ trêng nhng nhiÒu nhµ vÉn a dïng c¸i lu ®ùng níc b»ng sµnh vµ c¸i g¸o dõa móc níc. Qu¶ dõa sau khi tíc s¹ch x¬ dõa, phÇn vá cøng ®îc ca bá mét phÇn t , n¹o s¹ch c¬m dõa bªn trong, chui lç, xuyªn c¸n lµ ®îc mét chiÕc g¸o dõa. Bªn c¹nh lu ®ùng níc, ngêi ta ®ãng mét chiÕc cäc. Móc níc xong chiÕc g¸o dõa ®îc ngo¾c lªn chiÕc cäc. H×nh ¶nh c¸i lu ®ùng níc vµ chiÕc g¸o dõa ®Çu hiªn nhµ lµ mét nÐt th©n th¬ng ghi dÊu Ên trong lßng ngêi vÒ h×nh ¶nh lµng quª. Trong t«i, quª h¬ng cßn lµ
Së thÝch ¨n uèng cña ngêi quª t«i còng kh¸c. KÓ c¶ thêi thÞt kh«ng cßn lµ chuyÖn hiÕm ngêi quª vÉn thÝch nh÷ng mãn t¬ng cµ, c¸ kho mÆn, nhiÒu khi kho lÉn víi c¸c lo¹i da chua tù muèi. Mãn mÆn lµ do nghÌo, cho nhiÒu muèi ®Ó ®ì tèn thøc ¨n. §êi nµy qua ®êi kh¸c ¨n
Quª t«i
Lµng quª t«i tëng
***
Ngoµi Cån M·, n¬i nghÜa ®Þa cña lµng, cã mét ng«i mé ®Êt kh¸ to. Ngêi giµ kÓ r»ng: §ã lµ mé cña mét ngêi ¨n xin. ë quª nhµ lµm kh«ng ra ¨n «ng bá ®i. MÊy chôc n¨m sau «ng trë vÒ, vai mang bÞ gËy, giµ nhom, run rÈy. ¤ng tr×nh lµng r»ng: Tuy ph¶i chÞu th©n phËn thÊp hÌn nhng hµnh khÊt n¬i ®©u «ng còng kh«ng xng quª qu¸n. ¤ng muèn nãi m×nh kh«ng lµm h¹i thanh danh cña lµng tríc ngêi kh¸c xø. ¤ng xin lµng ba tÊc ®Êt ®Ó m·i m·i ®îc ë víi quª, ®îc lµ ngêi lµng. Mäi ngêi cã ý gióp ®ì b¸t g¹o, manh ¸o cò, «ng ®Òu c¶m t¹ tõ chèi. S¸ng h«m sau ngêi ta thÊy «ng chÕt ngoµi Cån M·. C¸i tói v¶i v¸ vÝu gèi trªn ®Çu. Mét m¶nh v¶i bè tr·i díi lng. Ngêi lµng biÕt ®ã lµ chç «ng chän, xin ®Êt. Ngêi ta ch«n «ng ngay chç «ng n»m. Nh÷ng lóc xñi m·, ai còng ®¾p thªm cho «ng vµi xÎng ®Êt, ng«i mé cña «ng ngµy cµng lín. Nh÷ng lóc gi¸p tÕt, nh÷ng ngµy lµng cóng kÞ dßng hä, mé phÇn cña «ng còng Êm th¬m h¬ng khãi.
Cã mét ng«i mé kh¸c, ®ã lµ mé cña ngêi ®µn bµ ®¬n c«i. Håi trÎ bµ ®îc mét ngêi ®µn «ng trªn phè chî Qu¶ng TrÞ muèn hái lµm vî. Bµ ®ång ý. Ngµy vÒ quª n¹p lÔ tr×nh lµng, ngêi ®µn «ng tá ý chª quª bµ nghÌo, xÊu: “C« lÊy t«i lµ tõ bá ®îc c¸i vïng quª chÕt tiÖt ®ã. Kh«ng kh¸c chi con c¸ ®îc gì ra khái m¾t líi, con kú nh«ng ®îc th¸o ra khái c¸i bÉy” Buæi n¹p lÔ kh«ng thµnh. Bµ cho r»ng ngêi ®µn «ng Êy kh«ng cã t©m. H¾n ®· xóc ph¹m bµ vµ c¶ lµng quª bµ ®ang sèng. Tõ ®ã bµ ë go¸ cho ®Õn khi c¶ lµng th¬ng tiÕc tiÔn bµ ra Cån M·. C¸i ng«i mé ®Êt to tíng c¸c thÕ hÖ d©n lµng ®¾p cho bµ kh«ng ®îc xem lµ mé thÇn, mé th¸nh nhng lµ biÓu tîng t©m linh ngêi lµng t«i nh×n vµo ®ã mµ nh¾c nhë nhau: H·y yªu lÊy quª nhµ mµ sèng!
N¨m Th©n DËu 1945, c¶ níc l©m vµo mét n¹n ®ãi khñng khiÕp, h¬n hai triÖu ngêi chÕt. Lµng quª t«i còng x¬ x¸c, tiªu ®iÒu nhng kh«ng mÊy ai bá lµng ra ®i. L¹ thay n¨m ®ã, nh÷ng ao ®Çm cña lµng rau c©u ph¸t triÓn ®Æc níc, r¹m sinh s«i lóc nhóc. R¹m bu b¸m thµnh bÌ quanh rau c©u, bß læn nhæn lªn c¶ bê ®Çm, bê ao. R¹m vµ rau c©u ®· cøu ngêi lµng t«i ®i qua n¹n ®ãi, dÉu teo tãp tíi tËn x¬ng nhng kh«ng ai chÕt. Tõ ®ã ngêi lµng t«i cµng tin r»ng: Trêi cho lµng ®îc
***
C¸i m¶nh ®Êt lµng t«i ngêi kh¸c quª cø tëng mêi kh«ng ai ë, cho kh«ng ai lÊy vËy mµ suèt 30 n¨m tõ thêi chiÕn tranh chèng Ph¸p råi chèng Mü qu©n ®éi hai bªn cø giµnh giËt. Bªn nµy ®¸nh chiÕm, bªn kia ph¶n c«ng t¸i chiÕm. MiÒn ®Êt vèn ®· c»n cçi l¹i triÒn miªn bÞ bom déi, ®¹n cµy, löa nung, chÊt ®éc ho¸ häc r¶i phun.
N¨m 1972, sau hiÖp ®Þnh Pari sù giµnh giËt ®Êt ë d¹ng th¸i cha tõng cã trong lÞch sö chiÕn tranh thÕ giíi. Kh¾p miÒn nam vµ ë vïng ®Êt quª t«i qu©n ®éi hai phe ë xen kÎ nhau theo h×nh da b¸o. Cê gi¶i phãng vµ cê ViÖt Nam céng hoµ c¾m xen kÎ nhau ®¸nh dÊu l·nh thæ chiÕm ®ãng cña mçi bªn. §ªm ®ªm lÝnh ViÖt Nam céng hoµ bß lªn nhæ cê gi¶i phãng c¾m cê ba säc lÊn ®Êt. Ban ngµy bé ®éi vµ du kÝch l¹i nhæ cê ba säc, c¾m cê gi¶i phãng vÒ chç cò. Tõ tranh ®Êt lÐn lót ®Õn c«ng khai, tõ ®Êu khÈu vµ nhanh chãng ®Êu sóng. ViÖt
ChiÕn tranh ®i qua ®Ó l¹i cho lµng t«i h¬n 50% sè gia ®×nh cã ngêi lµ th¬ng binh, liÖt sÜ. Mét 100% gia ®×nh bÞ tµn h¹i ®Õn tËn cïng: Kh«ng cßn nhµ ë, tr©u bß, gµ lîn, c¸i cuèc, c¸i cµy; chØ cßn con ngêi tr¾ng tay vµ nhiÒu bÖnh tËt, cã thªm chi chÝt nh÷ng ao hå h×nh phÓu do bom t¹, bom tÊn bíi ®µo.
Nh÷ng ngµy ®Çu sau chiÕn tranh chèng Mü, t«i trë vÒ thÊy mét b¸c d©n quª tÇn ngÇn ®øng tríc mét bôi tre toe tua, côt ngän. B¸c tÝnh to¸n rÊt kû tõng gèc tre mét. §o¹n nµo lµm ®îc ®ßn g¸nh, ®¸nh ®ßn cµn? §o¹n nµo ®an ®îc ræ r¸? Nh÷ng mÉu nhá
Sau chiÕn tranh lµ nh÷ng n¨m th¸ng dµi ®ãi kÐm, ®ãi vµng m¾t, ®ãi xanh x¬ng. Ngêi ta lµm bÊt cø viÖc g× ®Ó cã ®ång tiÒn b¸t g¹o. Ngêi ta kÐo nhau ®i nhÆt phÕ liÖu chiÕn tranh, ®µo bíi ®Êt t×m vËt liÖu næ th¸o kÝp, ca bom ®Ó moi thuèc næ. BÊy giê kh«ng cã nghÒ g× nhanh cã b¹c
Cø thÕ n¨m nµy qua n¨m kh¸c d©n quª t«i o»n m×nh vËt lén ®Ó lµm ¨n, ®Ó t¸i thiÕt vµ dùng x©y. Ngêi ta c¶i t¹o ao hå nu«i cua. Råi mét ngµy hå chØ cßn níc, cua bß ®i ®©u mÊt. Ngêi ta c¶i t¹o ao ®Ó nu«i t«m. DÞch bÖnh l¹i hoµnh hoµnh tiªu diÖt. Mét hå nu«i t«m lín b»ng s©n bãng chuyÒn, nu«i bèn th¸ng khi thu ho¹ch chØ ®îc d¨m c©n t«m. §µn bµ n¸ch r¸ t«m tay tr¸i ®i chî, tay ph¶i chÊm níc m¾t. Ngêi ta c¶i t¹o ®Çm ph¸ nu«i c¸. Kh«ng cã c¸i ¨n, c¸ chËm lín
Råi mét ngµy ngêi ta kÐo nhau ra b·i c¸t hoang ho¸, chia ®Êt lËp lµng sinh th¸i. Kú l¹ thay “c¸t në hoa” (Thuý S©m - nhµ b¸o). Ph¶i ch¨ng b©y giê, løa con em lín lªn ®· thµnh líp “ngêi - cã - häc”. N«ng d©n ®· cã kinh nghiÖm lµm ¨n khoa häc? C¸n bé n«ng l©m ®· cã tr×nh ®é cao? Mét vïng c¸t mªnh m«ng ®· xanh mµu khoai, l¹c, mÌ. §· xanh m¸t nh÷ng rõng d¬ng, rõng keo nguyªn liÖu giÊy. §êng ®· ra ®êng. §êng nhùa l¸ng cãng nèi lªn phè, nèi vÒ biÓn, nèi lµng víi lµng. §iÖn ra ®iÖn. §iÖn s¸ng trng mäi nhµ, s¸ng trng mét vïng ven biÓn nu«i t«m c«ng nghiÖp, s¸ng nhÊp nh¸y c¶ Cån M· cã nh÷ng ng«i mé x©y tèn tíi vµi chôc triÖu.
***
T«i sµ vµo qu¸n cãc gi¶i kh¸t ven ven ®êng díi t¸n mét c¸nh rõng sinh th¸i. Qu¸n nhá ®îc lîp b»ng tranh l¸ rÊt hîp víi khÝ hËu ë ®©y. Buæi chiÒu giã biÓn thæi lªn lång léng m¸t. C« chñ qu¸n lµ ngêi quª nhµ, da tr¾ng m¸ hång, d¸ng ngêi thanh tó, nô cêi rÊt t¬i. Buæi chiÒu v·n viÖc kh¸ ®«ng kh¸ch. Hä ngåi lµm hai nhãm. PhÝa bªn kia lµ nh÷ng ngêi lín tuæi. Trªn mÆt bµn lµ nh÷ng chai bia Sµi Gßn ®· bËt n¾p. MÊy con mùc níng bèc mïi th¬m ngËy. PhÝa bªn nµy lµ thanh niªn, líp ngêi da tr¾ng m«i hång ®ang qu©y quÇn bªn bµn cµ phª, níc ngät. TÊt c¶ hä ®ang nãi vÒ con t«m thÎ ch©n tr¾ng siªu lîi nhuËn. Nhµ nä, nhµ kia ®ang chung vèn ®µo hå mua ng cô, vµ mét b¸c §¾c nµo ®ã võa thu ho¹ch hai hå t«m l·i rßng h¬n bèn tr¨m triÖu. T«i thÊy mõng v× ngêi quª t«i kÓ c¶ líp thanh niªn míi lín, ¸o quÇn mµu s¾c trang nh· rÊt phè còng say viÖc lµm ¨n. Mét cuéc vËn hµnh ®i lªn, m¹nh mÏ nh mét ®ît sãng ngÇm thùc sù lµm thay da, ®æi thÞt c¶ con ngêi vµ lµng quª.
B¹n t«i ®· ®i qua c¸c thµnh phè lín cña ®Êt níc, ®· qua vµ sèng nhiÒu ®« thÞ lín cña c¸c níc tiªn tiÕn trªn thÕ giíi, m¾t b¹n ®· nh×n nh÷ng ng«i nhµ chäc trêi, ®· thÊy nh÷ng l©u ®µi nguy nga, tr¸ng lÖ, nh÷ng c«ng viªn huyÒn tho¹i gi÷a ®êi thêng, b©y giê vÒ quª t«i, b¹n ph¸n: “ch¼ng cã g×”. V©ng! ®îc
ThËt lµ thó vÞ ®îc ngñ l¹i trong tr¹i nu«i t«m ven biÓn. Trêi ®Çy sao vµ giã lång léng m¸t. Anh §íi vÆn chiÕc radio ®Ó trªn ®Çu. Khóc h¸t “Quª h¬ng” cña nh¹c sü Gi¸p V¨n Th¹ch (phæ th¬ §ç Trung Qu©n) ®ang ng©n lªn thao thiÕt. ThËt lµ cã lý khi m¶nh ®Êt nµy ngêi quª kh«ng chÞu bá. Hä cam chÞu chÕt quyÕt kh«ng ®Ó kÎ thï lÊn chiÕm. Hä cam chÞu ®ãi, quyÕt chÝ th¸o gì khã kh¨n t×m ®êng lªn no Êm. T«i nhí tÊt c¶, nh÷ng ao ®Çm vµ nh÷ng ®éng c¸t, nh÷ng ®¸m rau muèng biÓn vµ nh÷ng bôi c©y gai, l·o ¨n mµy vµ ngêi ®µn bµ go¸ ngoµi Cån M·, nh÷ng bôi tre toe tua côt ngän vµ nh÷ng ngêi liÖt sü. ThËt lµ huyÒn diÖu vµ Êm ¸p. Quª h¬ng t«i
N»m c¹nh t«i, anh §íi l¹i trë m×nh. T«i biÕt anh cha ngñ. §ªm thanh b×nh vµ dÞu ªm, khóc h¸t t×nh ca vµ h¬ng biÓn nång nµn, ®· bá l¹i sau lng mét thêi chiÕn tranh vµ ®ãi kh¸t. Còng nh t«i, ch¾c ch¾n anh ®ang nghÜ tíi quª nhµ vµ nh÷ng niÒm vui.
TriÖu Phong, 11/ 2010
LVT