|
K |
hông hiểu món ăn này do tổ tiên làng mang từ Bắc vào năm trăm năm trước hay do sông Thạch Hãn ở đoạn cuối nguồn, sáu tháng nước lợ trong năm đã tạo môi trường cho con chắt chắt sinh sôi nảy nở để nuôi sống dân ở hai bên bờ sông, mà làng nào, nhà nào cũng biết cào đãi chắt chắt, ăn canh chắt chắt. Riêng có làng Lập Thạch là ăn canh chắt chắt với bắp rang thay cơm vào những tháng hè ơi bức, không phải họ thiếu cơm mà vì nghiện.
Trước hết phải nói về con chắt chắt.
Chắt chắt thuộc họ ngao hến, là loại bé nhất họ, và đông đặc nhất họ, mình chỉ bằng mút đũa, hạt đậu. Chắt chắt sống trong cát tính giữa cồn bồi cao nhất của dòng sông. Nơi sâu hơn cà cát pha bùn là đất của hết và sâu hơn nữa là bùn pha cát là đất của nhà ngao.
Mùa hạ trên dòng sông Thạch Hãn thủy triều lên xuống hai lần trong ngày. Thủy triều hạ nước ngọt từ nguồn trôi về rửa sạch bùn trong cát, bào mòn cây tảo cây rông, lùa cát thành từng cồn dưới lòng sông tạo điều kiện cho chắt chắt sinh sôi nãy nở, thủy triều lên đưa nước biển dâng cao pha thành nguồn nước lợ, tạo thức ăn vô tận vỗ béo nhanh chóng cho chắt chắt. Nhờ vậy mà ngày hai buổi, lúc nước xuống dân hai bền bờ sông kéo nhau ra sông cào – xúc chắt chắt ngày hàng chục tấn mà chắt chắt chẳng bao giờ cạn kiệt. Nói cho cùng nghề cào chắt chắt ngày xưa là của làng Trà Liên – Trà Bát. Dân Lập Thạch chưa biết cào mà chỉ đưa rổ ra xúc cát, đãi chắt chắt về ăn trong nhà. Nhưng từ khi đắp đập Trấm, dòng Thạch Hãn bị chặn nước không trôi xuôi được, cát không được rửa, sông Trà Liên bị bùn ngập không có chắt chắt sinh sôi và làng Trà Liên mất nghề. Dòng sông Vĩnh Phước thay dòng thạch Hãn rửa bùn cho cát từ đoạn Trung Chỉ trở về. Nhờ thế chắt chắt tập trung về nảy nở sinh sôi đoạn sông Lập Thạch. Và dân làng Lập Thạch thay nghề cào chắt chắt cho làng Trà Liên.
Nhưng rôi cuộc sông xoay vần. Từ ngày lập lại tỉnh Quảng Trị, Đông Hà trở thành thị xã tỉnh lỵ, dòng Vĩnh Phước bị đắp chặn để lấy nước ngọt cho thị xã Đông Hà. Thế là các cồn cát trên sông Lập Thạch không được rửa bùn. Nghề cào chắt chắt cũng mòn dần theo năm tháng.
Bây giờ dòng Hiếu Giang đang thay cho Thạch Hãn và Vĩnh Phước rửa bùn cho đoạn từ An Dạ về xuôi và làng Mai xá được hưởng lợi, phát triển nghề cào trên đoạn sông quê hương mình.
Nghề cào đang mất dần, mòn dần, riêng món “bắp rang cách chắt chắt” thì vẫn duy trì và phát triển. Lúc nước cạn vừa tắm mát, vừa cầm rổ tranh thù xúc mươi loong về cấu canh, nấu cháo
Chắt chắt chà sạch vài ba lần, cho vào xoong vào nồi không đổ nước, đun sôi để chắt chắt hả miệng, chắt không nước vào soong bên, dùng đũa quấy tròn vào soong, nồi chắt chắt, làm cho mặt chắt chắt rơi khỏi vỏ, lại cho nước trong soong bên vào quấy trong làm cho mặt chắt chắt rời khỏi vỏ nổi lên trên, bưa quai soong lắc qua lắc về mấy cái rồi te nước sang soong bên mặt chắt chắt trôi về bên đó. Lại tiếp tục quấy cho mặt chắt chắt rời khỏi vỏ bằng hết, cho nước vào tiếp túc đãi mặt chắt chắt nhiều lần, bao giờ đãi được hết mặt thì thôi.
Vỏ đỏ vào một cái hố đợi bán cho lò nấu vôi.
Nước và mặt chắt chắt thu được đem nấu canh, nấu cháo, nấu cơm hến, hoặc xào để xúc bánh tráng.
Canh chắt chắt nấu với rau muống, bí đỏ, rau dền hoặc rau mồng tơi, bông lý, rau sam… Canh chắt chắt không phải nêm, chỉ đổ nước luộc chắt chắt đun sôi, cho rau, cho mặt vào đợi nước sôi rau chín là hạ xuống.
Làng Lập Thạch ăn canh chắt chắt là múc riêng mỗi người mỗi bát, vừa giữ vệ sinh vừa tự do nêm mặn nhạt theo sở thích, đĩa muối ớt gừng để giữa mâm, ai thích mặn cay bao nhiều tùy ý.
Bắp rang đặt ở giữa mâm. Trước hết chọn hạt nở cho vào canh. Nước chắt chắt thanh ngọt ngấm vào từng hạt bắp. Ta gặp từng hạt bắp mềm lún, cho vào miệng nhai từ tốn. Cái ngọt của chắt chắt, công với cái đạm đà của muối, với ái cay ngọt hơi chua của trái ớt hườm, cái mùi thơm của gừng và cái béo cái bùi của hạt bắp rang. Ta vừa nhau vừa chắp. Húp ngụm nước canh nhai tiếp mấy cộng rau, lại cho vào mồm vài ba hột bắp búp. Lại bùi, lại béo, lại ngọt. ngọn gió Nam không nóng thổi qua, ngọn gió nồm mát dịu thổi lại ngồi ăn bắp rang với canh chắt chắt mà nghĩ đến cảnh đời ngọt nhạt, đắng, cay…
Bắp rang với canh Chắt Chắt. Ai là dân Lập Thạch, ai là bạn của Lập Thạch hẳn suốt đời không quên nổi một bát canh, một dòng sông, một tên làng.
X.Đ
