Di cảo thơ Chế Lan Viên

uộc đời và tác phẩm của ngệ sĩ là sự bí ẩn mà mã số của nó không phải bao giờ con người cũng tìm ra lời giải đáp. Chính vì thế việc đánh giá tầm vóc của nghệ sĩ nhất là những người trong thế giới quan có nhiều mâu thuẫn thật chẳng đơn giản chút nào. Đọc “Di cảo Chế Lan Viên”. Tôi không có ý định khắc họa chân dung, tâm hồn và tư tưởng của ông, tôi chỉ muốn phát hiện vài nét về sự hòa quyện, mâu thuẫn giữa ý thức công dân và ý thức nghệ thuật của ông thông qua đó đề cập đôi điều về số phận nghệ sĩ, trách nhiệm về sứ mạng của họ đối với thời đại…

Hành trình nghệ thuật của Chế Lan Viên như một vòng tròn khép kín. Ông hướng tâm tới những chân trời tư tưởng khác nhau của nhân loại để rồi lại trở về với chính mình trong những câu thơ vừa pha chút siêu hình. Thuở “Điêu tàn” ông viết:

Những sông vắng lê mình trong bóng tối

Những tượng Chàm lở lói rỉ rên than

Những ngày cuối đời ông lại viết:

…Cho dù trái đất không còn anh

Anh vẫn còn nguyên trái đất

Tặng cho mình

….Anh tồn tại mãi

Không bằng tuổi tên, mà như tro bụi

Như ngọn cỏ tàn đến tiết lại trồi lên

(Từ thế chi ca)

Chế Lan Viên không theo tôn giáo nào nhưng trong tận cùng bản ngã ông đã gặp giáo lý trong sự hư vô sâu thẳm, trong sự sinh tồn của kiếp người và khao khát sự giải thoát… Chỗ gặp gỡ của tư tưởng Chế Lan Viên và tôn giáo là ý thức về sự mong manh ngắn ngủi của đời người và sự tồn tại không bằng hữu hình mà vẫn bền vững của nghệ thuật.

Tân hồn của nhà thơ là nơi tụ hội, xung đột của hai lực lượng giữa cái thiện và cái ác, giữa cái đẹp và cái xấu. Ở nơi ấy xảy ra cuộc chiến âm thầm mà khốc liệt.

Cuộc chiến tranh màu trắng của tâm hồn

Tuyết nhắm tuyết chia phe mà đối chọi

Tuyết này đòi tan tuyết kia tồn tại

Phía chấp nhận hóa bùn, phía kỳ vọng cỏ xanh non     

                                                                    (Cuộc chiến)

Thiên chức và tài năng của nhà thơ hình như do định mệnh dành cho họ sự sáng tạo luôn là sự thách đố đầy bí hiểm

Tôi tài năng chưa đầy nửa giọt

Có hộc tốc chạy đến hết chân trời cũng là đồ bất lực

Sao chỉ ấy kim kia tôi vẫn phải cầm?

(Xâu kim)

Công việc làm thơ đầy sự may rủi, bất trắc. Nhờ thơ như kẻ vừa chạy vừa xâu kim cảm giác bất lực về tài năng không phải chỉ là sự khiêm tốn mà còn ẩn chứa sự ý thức của nhà thơ về sự vô tận, không cùng của nghệ thuật. Mối liên hệ giữa ý thức và vô thức trong tâm hồn nhà thơ thật phức tạp. không phải bao giờ những điều nhà thơ viết ra cũng đồng nhất với những gì nhà thơ ấp ủ, nung nấu. Đấy có phải là nỗi đau mà nhà thơ phải chôn vùi trong tâm hồn không thể thổ lộ và lý giải?

Anh là tháp Bay on bốn mặt

          Giấu đi ba còn lại đấy là anh

Chỉ mặt đó mà nghìn trò cười khóc

Làm đau ba mặt kia trong cõi ẩn hình.

(Tháp Bay on bốn mặt )

Tiên đoán về sức mạnh của sự đam mê đối với việc thu hút, chiếm lĩnh cái đẹp, Chế Lan Viên viết:

Mẹ kiếp! Một triệu thi sĩ giết trăng mà trăng chẳng chết

Một tỉ tình nhân lấy trăng ra thề bồi trăng cứ trơ trơ

Mà có khi trăng chết vì con lý ngư vọng nguyệt

Mê đôi  mắt cá si dại kia, trăng rơi tỏm xuống hồ

(Lý ngư vọng nguyệt )

Sống trong một cộng đồng nhà thơ bao giờ cũng phải là một công dân có ích nhưng liệu có khi nào ý thức công dân và ý thức nghệ thuật của nhà thơ mâu thuẫn với nhau không? Chuẩn mực của ý thức công dân có thể đo được, nhưng ý thức của nghệ thuật lấy gì để đo? Nhà thơ sáng tạo là để thám hiểm bề sâu bề rộng của hồn người, của thế giới và của bi kịch của nhà thơ thường xảy ra ở những điều họ phát hiện có vẻ xa lạ hay đi ngược lại với nghĩa vụ của công dân đang được xã hội quy định. Ở đây đòi hỏi bản lĩnh và chí khí của nghệ sĩ, họ phải lựa chọn những quyền sống và quyền sáng tạo, giữa thiên chức của nghệ sĩ và trác nhiệm công dân. Sự lựa chọn này xem ra quá nghiệt ngã và không phải bao giờ người nghệ sĩ cũng vượt qua được và dám gọi đúng tên bi kịch của mình. Thật đau đớn khi người nghệ sĩ phải tự biện hộ cho thiên chức của mình và sự bù đắp của nghệ thuật đối với sự thiếu hụt của đời sống và thế giới:

Trời như ngọc, như hồn, như bể

Ba cái sâu xa xanh có một màu

Ôi, cái tội của muôn đời thi sĩ

Đem hồn đo cho trời bể thêm sâu.

                 (Đo)  

Hơn ai hết, Chế Lan Viên ý thức được sự thay đổi về sự chuẩn mực của cái đẹp. Nhưng ông cũng hiểu rằng nỗi đau của con người lại luôn bất tử trước sự biến đổi của thời gian:

Dù đời nhiều chuyện rủi

Mà rất nghèo cơ may

Chiếc bình xưa vẫn còn đó

 Người này vứt để quên ,

Người này cầm để nhớ

Thời này dù vứt bỏ

Thì thời kia nhặt lên

(Bình đựng lệ)

Hành trình của sự sống đối với nhà thơ vừa là là sự tĩnh tại vừa là sự bất an để chạy đua với cái chết:

Ta trên đường đi đén lò thiêu

Cuộc hành trình nhẩn nha mà rất gấp

(Lò thiêu)

 Di cảo thơ Chế Lan Viên - di-chúc-thơ về cuộc đời và nghệ thuật của ông đã gây nên nững dao động về cản xúc thẩm mĩ trong người đọc. Chúng ta vẫn nhận ra một Chế Lan Viên thông minh, hóm hỉnh nhưng ý thức nghệ thuật của ông không còn song hành, đồng nhất với ý thức công dân mà đã vượt lên, hướng về những triết lí nhân sinh sâu thẳm và sự sinh tồn của nhân loại. Nhà thơ Chế Lan Viên đã đi vào hư vô nhưng niềm tin mãnh liệt của ông về sự tồn tại và sức mạnh của thi ca vẫn sống mãi cùng chúng ta.

                                 V.T.C