TCCV Online - Quảng Trị là một vùng đất có bề dày lịch sử, là nơi hội lưu nhiều dấu ấn của các nền văn hóa. Nơi đây được coi là điạ bàn giao thoa của hai nền văn hóa Chămpa và Đại Việt, là điểm dừng chân của người Việt trên bước đường mở cõi về phương Nam. Trải qua hàng ngàn năm dựng nước và giữ nước, lớp lớp cha ông đã vượt qua mọi thách thức gian nan để làm nên những kỳ tích hào hùng trong đấu tranh và xây dựng, để lại cho hậu thế một gia tài di sản văn hoá truyền thống vô cùng quý báu, mà ngày nay chúng ta phải có trách nhiệm trân trọng, nâng niu và giữ gìn.
1. Gia tài di sản văn hóa phi vật thể Quảng Trị
Mỗi vùng đất đều có những điều kiện tự nhiên về địa lý, cảnh quan, môi sinh, môi trường riêng biệt. Chính những đặc thù về mặt tự nhiên sẽ quyết định đến tính cách, lối sống, quan điểm về nhận thức, thái độ ứng xử... của cộng đồng dân cư, từ đó có tác động trực tiếp đến sự phát triển của lịch sử, văn hóa và xã hội của chính địa bàn đó.
Quảng Trị nằm chính giữa khúc ruột miền Trung, được hoạch định bởi các điều kiện về địa lý, địa hình, khí hậu, đất đai, rừng, biển... như mọi địa phương khác; nhưng từ xa xưa cho đến ngày nay, vùng đất này được coi là nơi có môi trường tự nhiên khắc nghiệt vào bậc nhất cả nước. Đây là xứ sở "Ô Châu ác địa" với nạn hạn hán, lũ lụt thường xuyên, đất trời trắng xóa một miền cát trắng, ruộng đồng chua phèn hoang hóa "những ruộng đói mùa, những đồng đói cỏ". Nhưng với vị trí chiến lược quan trọng của cả nước, nơi được ví là chiếc đòn gánh trĩu nặng hai đầu của giang sơn Việt Nam, từ xa xưa cho đến ngày nay, trải qua bao biến cố thăng trầm dâu bể người Quảng Trị đã viết nên những trang sử hào hùng bằng chính những gì mà đất nước gửi trao và từ nội lực vươn lên của bản thân mình. Lịch sử thường coi nơi đây là trọng trấn, là trấn biên phía nam của tổ quốc, là tiêu điểm ác liệt nhất của các cuộc kháng chiến chống quân xâm lược, là nơi được cả nước ba lần chọn thủ phủ chính trị và từng là ranh giới của các cuộc đối đầu chia cắt Bắc - Nam.
Gia tài di sản văn hóa phi vật thể Quảng Trị được xây dựng bởi các tộc người Chăm, Việt, Tà Ôi, Bru-Vân Kiều trải suốt chiều dài lịch sử hàng ngàn năm. Bằng cách chuyển tải liên tục trên sự kế thừa các yếu tố nội lực với tất cả sự năng động, sáng tạo, sự hội nhập, giao thoa, kết tinh, lan tỏa với văn hóa các cộng đồng tộc người ở các vùng, miền để hòa nhập vào dòng chảy chung của đất nước. Có thể nói, văn hóa Quảng Trị là sự hội tụ của đau thương, mất mát, ly loạn chia cắt; nhưng chính đây là sự kết tinh của giá trị nhân bản, sáng tạo, chịu thương, chịu khó anh dũng, kiên cường và lạc quan cách mạng của các thế hệ người dân Quảng Trị trong quá trình sống, lao động, xây dựng và bảo vệ quê hương; từ đó hình thành nên những phong cách văn hóa đặc trưng, tạo nên nhiều loại hình nghệ thuật, sản sinh ra nhiều tài năng, hội tụ nhiều danh nhân để làm nên một Quảng Trị vừa mang trong mình tính đậm đà bản sắc văn hoá của dân tộc Việt Nam, lại vừa có sắc thái riêng biệt của một vùng đất kiên cường, bất khuất.
Qua bước đầu tiến hành điều tra, nhận diện, kiểm kê tại các địa bàn trong tỉnh hiện có 316 di sản văn hóa phi vật thể tập trung theo 7 loại hình chính là:
- Những di sản thuộc loại hình tiếng nói, chữ viết của ba dân tộc Việt, Bru- Vân Kiều và Tà Ôi, đã đưa vào danh mục kiểm kê 2 di sản: Ngữ âm dân gian xã Vĩnh Tú, ngữ âm làng Phú Hải.
- Những di sản thuộc loại hình ngữ văn dân gian, bao gồm sử thi, dân ca, ca dao, ca dao tục ngữ, hò, vè, câu đố, truyện cổ tích, truyện trạng, truyện ngụ ngôn, truyện cười, hát ru và các biểu đạt khác được chuyển tải bằng lời nói hoặc chữ viết của người Việt, người Bru - Vân Kiều; người Tà Ôi, đã kiểm kê được 19 di sản như: Truyện trạng Vĩnh Hoàng, Hò Như Lệ, Sự tích Thần Đá làng Phương Sơn, Sự tích các vị thần làng An Lợi, Sự tích Ông Dài Ông Cụt làng Nhan Biều… Các điệu hò dã gạo, Hò Như Lệ, Hát ru con, hát cà lơi cha chấp, Oát xà nớt; hát Sim...
- Những di sản thuộc loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian, âm nhạc, múa, hát, sân khấu... đã đưa vào danh mục kiểm kê 65 di sản như: Hội Trống quân làng Điếu Ngao, Tuồng Chợ Cạn, Múa đồng náp, Chèo cạn Tùng Luật, Múa Đăng hèo làng Hà Trung, Hát bá trạo làng Phú Hải, Đội nhạc cổ làng Điếu Ngao...
- Những di sản thuộc loại hình tập quán xã hội, luật tục, hương ước, chuẩn mực đạo đức, nghi lễ và các phong tục, luật tục... có 87 di sản: Lễ kỳ phước của các làng cổ Quảng Trị, Lễ giổ Tổ Khai sơn Tổ đình Sắc Tứ Tịnh Quang, Hội rước thành hoàng làng, lễ cúng tổ nghề truyền thống, Luật tục trong tang ma, cưới xin của người Việt và người Bru vân kiều và Tà Ôi…
- Những di sản thuộc loại hình lễ hội truyền thống và lễ hội cách mạng, có 27 di sản như: Đua thuyền, bơi chải, Hội cù làng Cổ Lũy, Hội đu Lan Đình, Lễ hội chợ đình Bích La, Lễ hội Cầu ngư làng Phú Hội, Hội bài chòi làng Ngô Xá Tây, Hội cờ chòi xã Hải Hòa, Hội vật làng Xuân Viên, Lễ hội đâm trâu, Lễ hội A Riêu Ping của người Pa Kô, Lễ hội thả hoa trên sông Thạch Hãn, Lễ hội thống nhất Non sông tại đôi bờ Hiền Lương …
- Những di sản thuộc loại hình nghề thủ công truyền thống đã kiểm kê 86 di sản như: Nghề dệt chiếu làng Lâm Xuân, Nghề làm giấy Phổ Lại, Nghề làm bún Thượng Trạch, Nghề làm muối Tường Vân, Nghề dệt lưới Thâm Khê, Nghề đan lát Lan Đình, Nghề cào hến làng Mai Xá, Nghề làm bánh ướt làng Phương Lang, Nghề làm hàng mã làng Phú Hải, Nghề chằm nón làng Trà Lộc, làng Bố Liêu, Nghề nấu rượi làng Kim Long, Nghề làm nước mắm Mỹ Thủy...
- Những di sản thuộc loại hình tri thức dân gian, bao gồm tri thức về thiên nhiên, đời sống con người, lao động sản xuất, y, dược học cổ truyền, ẩm thực, trang phục và tri thức dân gian của người Việt và đồng bào thiểu số Quảng Trị có 30 di sản: Canh ám làng Lam Thủy, Cháo bột làng Diên Sanh, Bánh dầy làng Đạo Đầu, Bài thuốc gia truyền chữa bệnh chó dại cắn, Bài thuốc chữa rắn cắn, Bài thuốc chữa đau răng, các loại lá cây chữa bệnh, thuật thổi chữa gãy tay, bong gân ...
Mặc dù mảnh đất Quảng Trị phải chịu nhiều cuộc tàn phá của chiến tranh và thiên tai nhưng với ý thức gìn giữ và bảo tồn bao đời của các thế hệ người Quảng Trị, để hôm nay khi tìm lại kho báu phi vật thể chúng ta có thể tự hào và khẳng định đây là một gia tài di sản văn hoá truyền thống khá đồ sộ và vô cùng quý báu, bởi nó khá nhiều về số lượng, phong phú về loại hình, độc đáo về nội dung và hình thức mà các thế hệ cha ông đã lưu truyền lại cho hậu thế.
2. Di sản văn hóa phi vật thể - linh hồn người Quảng Trị
Các loại hình di sản phi vật thể truyền thống được lưu giữ khá nhiều trên vùng đất Quảng Trị: Từ tiếng nói, ngữ âm dân gian, nếp sống, phong tục tập quán, lễ hội truyền thống và lễ hội cách mạng, nghề thủ công truyền thống đến các tri thức dân gian về đời sống lao động, về ẩm thực... tất cả là những sản phẫm văn hóa tinh thần đó đều do con người sáng tạo, xây dựng, đúc kết, chắt chiu, thăng hoa... trong quá trình sống lao động, xây dựng và bảo vệ quê hương; nó chính là phần hồn, là sự sống, là dòng chảy tâm linh tồn tại vững chãi và bền bỉ trong đời sống cộng đồng các làng bản của người dân Quảng Trị. Trải qua nhiều thế hệ, những giá trị văn hóa tinh thần đó đã được chắt lọc, hun đúc, kết tinh để trở thành tài sản vô giá lưu truyền từ đời này sang đời khác, trở thành chất keo gắn kết cộng đồng làng xã từ ngàn xưa cho đến hôm nay. Có thể khẳng định tất cả các di sản văn hóa, đặc biệt là văn hóa phi vật thể là linh hồn của người Quảng Trị.
Tiếng nói, chữ viết, ngữ văn dân gian là các loại hình di sản văn hóa phi vật thể quý giá của con người, nhờ có nó mà con người mới trao đổi, chuyện trò tâm sự cùng nhau. Tùy mỗi vùng miền, mỗi địa bàn mà phương ngữ có sự khác biệt; người Quảng Trị đa số có chất giọng nặng, đặc trưng, trong giao tiếp chủ yếu sử dụng tiếng địa phương, chính các yếu tố đó đã tạo nên các bản sắc riêng biệt mà không thể lẫn vào một địa phương nào khác. Ngữ văn dân gian ở đây khá phong phú và đa dạng, nó bao gồm các loại tự sự dân gian là các câu chuyện Trạng Vĩnh Hoàng, huyền thoại về các vị thần mà người dân thờ cúng; các loại trữ tình dân gian là các điệu hò, hát ru con, hát cà lơi cha chấp, Oát xà nớt; hát Sim... Tất cả đều riêng biệt và đặc trưng của vùng đất mà bất cứ ở đâu cũng không có được.
Một trong những loại hình di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu ở Quảng Trị chính là lễ hội dân gian và lễ hội cách mạng của các dân tộc anh em cùng chung sống trên địa bàn. Lễ hội là hiện tượng văn hóa tâm linh, là nơi giao hòa giữa thiêng và tục, giữa đạo và đời, giữa thành thánh và con người. Đây cũng là sự hội tụ cao độ của tinh hoa văn hóa, những gì hay nhất, đẹp nhất hầu như tập trung lại để từ đây, thông qua sự tham gia của các thành viên, lan tỏa trở lại cộng đồng; cũng chính tại lễ hội sẽ hướng con người vào tập thể, đề cao ý thức cộng đồng. Tham gia lễ hội là nhu cầu tinh thần của con người, là dịp để họ tìm về cội nguồn, dòng tộc tiên tổ, hướng về kỳ tích, ôn lại những chiến công của các anh hùng dân tộc, của cha ông trong quá trình dựng nước và giữ nước.
Có thể nói lễ hội chính là những sinh hoạt văn hóa tinh thần của một cộng đồng dân cư được sáng tạo, hình thành trong quá trình sống, lao động và sinh hoạt. Mỗi lễ hội ở mỗi làng đều mang sắc thái riêng đậm đà tính địa phương, tính dân tộc. Trên địa bàn các làng xã, lễ hội thường chú trọng đến nghi thức tế lễ, từ việc nghinh rước các vị thần, đến tế lễ, các vật phẫm dâng hiến thần linh đều được thực hiện theo một quy ước chặt chẽ, nghiêm trang bằng cả tấm lòng thành kính, trân trọng của những người đến dự lễ. Sự thăng hoa về mặt tâm linh là nhu cầu có ý nghĩa, là mục đích tối quan trọng của lễ hội truyền thống. Từ đây người dân được giải tỏa rất lớn về mặt tinh thần.
Lễ hội của các cộng đồng tộc người Quảng Trị luôn mang đậm tính lịch sử và nhân văn cao cả, đó là hình thức tôn vinh thành kính đến các vị thần làng, người có công khai sơn phá thạch hình thành xã tắc, đến những người có công với nước trong sự nghiệp chống giặc ngoại xâm, xây dựng quê hương, các vị tổ sư các ngành nghề... Ðây là ý thức hướng về cội nguồn, là cái nền vững chắc nhất của cộng đồng làng xã. Nó hàm chứa nhiều ý nghĩa cao cả, thiêng liêng chứ không chỉ phục vụ việc giải trí đơn thuần. Qua các lễ hội càng đề cao tinh thần thượng võ, ham tranh đấu lạc quan, yêu đời động viên mọi người rèn luyện tài năng ca ngợi thành quả lao động, sức sáng tạo của con người trong quá trình sống, lao động.
Bên cạnh những cư dân làm nông nghiệp, ngư nghiệp thì những nghề thủ công truyền thống là nét văn hoá đặc sắc, là di sản văn hoá phi vật thể quý giá của người dân Quảng Trị. Các nghề truyền thống ở đây xuất hiện khá sớm và gắn liền với các vùng nông nghiệp và người nông dân làm nghề thủ công để giải quyết hợp lý sức lao động dư thừa được cơ cấu theo đặc trưng nông nghiệp là mùa vụ. Mặt khác, từ sản phẩm, chúng ta cũng nhận thấy gốc tích nông nghiệp như nguyên vật liệu, công cụ chế tác, giá trị sử dụng và đặc biệt là nó phản ánh được tính chuyên dụng và sinh hoạt cộng đồng của cư dân nông nghiệp trên các sản phẩm đó. Nhìn vào những nghề thủ công nổi tiếng: nghề đan lát Lan Đình, nghề làm bún Cẩm Thạch, bánh ướt Phương Lang, nghề nấu rượu Kim Long, nghề làm giấy Phổ Lại, nghề kim hoàn An Xuân hay chằm nón Bố Liêu, dệt vải Lập Thạch, nghề làm quạt giấy Phương Ngạn ... chúng ta thấy mỗi nghề gắn liền với một cộng đồng cư dân được cư trú ổn định trong quy mô làng xã. Có thể nói nghề thủ công là nơi bảo lưu những nét tinh hoa cổ truyền, nơi để các nghệ nhân đua tài, khoe sắc; nơi giao lưu, học hỏi, trao đổi kinh nghiệm trong quá trình lao động sáng tạo; nơi cung cấp, buôn bán trao đổi hàng hoá giữa các vùng, miền trên địa bàn và trong cả nước. Với ước muốn nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của người dân.
Là người con của quê hương Quảng Trị, hẳn ai cũng đã từng ít nhất một lần hào hứng tham gia một trong những hoạt động lễ hội ở mỗi miền quê để thành kính thắp lên bàn thờ những nén hương trầm thơm ngát tưởng nhớ về ông bà, tổ tiên, các bậc anh linh, thần thánh trong mỗi dịp Tết đến Xuân về. Cũng đã từng bâng khuâng trước những làn điệu dân ca đằm thắm, trữ tình, da diết của các câu hò, hát ru mà bà, mẹ đã nuôi dưỡng chúng ta lớn lên từng ngày; cũng đã từng trố mắt tròn xoe, hồi hộp lắng nghe những câu chuyện cổ tích, truyền thuyết về các anh hùng dân tộc, hay những vị thần có công khai sơn phá thạch hình thành xã tắc; nhiều lần ôm bụng cười ồ khi được nghe các câu chuyện trạng, chuyện tiếu lâm hài hước được kể bằng chất giọng đặc trưng vùng quê Quảng Trị. Cũng đã từng ngỡ ngàng thảng thốt bên một nét hoa văn, nét chạm khắc dịu dàng, tinh tế của những sản phẩm thủ công mỹ nghệ, hoặc hương vị đậm đà của những món ăn dân dã từ một làng nghề thủ công truyền thống mộc mạc, chân chất vương vấn mùi bùn non và lúa rạ. Tất cả những cảm xúc đó cứ tự nhiên dâng trào, thấm dần vào tâm hồn mỗi chúng ta từ lúc nào không rõ. Bảo tồn, giữ gìn các di sản văn hóa phi vật thể là giữ “phần hồn” cho mai sau đúng là vậy đó./
C.T.V
