Trước hết là phần bìa mà quan trọng nhất là măng sét. Măng sét là phần tên riêng của một tờ báo được in ở trang nhất, được trình bày dưới dạng chữ lớn theo những cách thức nhất định. Măng sét đẹp sẽ tạo cho tạp chí nổi bật và sang trọng hơn.
Có những tờ báo tồn tại trong khoảng thời gian rất dài nhưng không hề thay đổi măng sét, vì đây là một việc mà toà soạn cần phải cân nhắc rất kỹ. Họ có thể thay đổi nhưng không thể trong một sớm một chiều, mà có thay đổi thì cũng chỉ thay đổi dần dần, đến mức bạn đọc rất khó nhận ra sự thay đổi đó.
Măng sét thay đổi không phải lúc nào cũng được sự đồng tình cao của độc giả; đơn cử ở Tạp Chí Cửa Việt - Hội Văn học Nghệ thuật Quảng Trị. Sau ngày lập lại tỉnh ra số đầu tiên được xuất bản vào ngày 11 tháng 7 năm 1990, in tại Xí nghiệp in Hai Bà Trưng, thành phố Huế do họa sĩ Hoàng Ngọc Biên vẽ măng sét. Ông sinh năm 1938 tại Quảng Trị, là một nghệ sĩ đa tài và độc đáo, là tác giả của nhiều tập thơ, tập truyện, tranh nghệ thuật, công trình biên khảo được rất nhiều độc giả trong cả nước biết đến. Sau khi phát hành được 17 số thì nhập với tạp chí Văn hoá của Sở Văn hoá Thông tin trở thành Cửa Việt bộ mới.
Nhà văn Xuân Đức lúc đó là Tổng biên tập đã mời một số họa sĩ thiết kế lại măng sét nhưng chỉ dùng được khoảng 10 số, sau đó phải quay lại sử dụng mẫu cũ và tồn tại đến ngày hôm nay. Lý do là măng sét mới không thể vượt qua mẫu trước, hơn nữa độc giả đã quen mắt và thiện cảm với hai từ CỬA VIỆT ngay từ số đầu. Chính vì lẽ đó, rất nhiều bạn đọc đã phản hồi đến toà soạn và ban biên tập thấy hợp lý nên phải quay lại sử dụng mẫu của họa sĩ Hoàng Ngọc Biên.
Sắp chữ chì để in typo năm 1989 tại Xí nghiệp In Quảng Trị - Ảnh: Hồ Thanh Thoan
Tranh hoặc ảnh bìa là một trong những yếu tố rất quan trọng để gây ấn tượng mạnh đối với tạp chí trong việc thu hút độc giả. Để phát hành một số báo có chuyên đề hoặc một sự kiện đặc biệt của từng thời điểm, họa sĩ phải tìm kiếm những tranh, ảnh phù hợp, đẹp về mọi mặt. Tác phẩm đó không những đẹp về hình thức mà còn phải chuyển tải được tiếng nói, ý nghĩa sâu sắc về tư tưởng, chính trị và các hoạt động liên quan gần gũi với nội dung.
Bố cục ở trang bìa tuỳ thuộc vào mỗi họa sĩ sẽ làm cho phần mỹ thuật được tôn lên theo cách trình bày ấn tượng và truyền tải ý tưởng của mình, sử dụng các khoảng trống phù hợp và hết sức tinh tế thì độc giả dễ chấp nhận để đi vào lòng người.
Phần thiết kế dàn trang, đa số bạn đọc khi theo dõi nội dung câu chữ của tạp chí thường thích xem trước những tranh hoặc ảnh minh họa kèm theo bài hoặc các phụ bản. Tạp chí thường hướng tới nhiều đối tượng độc giả, từ trẻ em cho đến người lớn, bởi vì nó chứa nhiều thông tin văn nghệ đa dạng. Vì vậy, các tạp chí thường có nhiều cách dàn trang theo bố cục khác nhau, không phải chỉ để hấp dẫn, đẹp mắt mà còn giúp người đọc dễ dàng tiếp nhận thông tin. Cho nên để cách trình bày nội dung tạp chí thỏa mãn cho độc giả, những yêu cầu đó thì cần thiết kế dàn trang theo cách thông thường và phổ biến nhất.
Trước đây khi ngành in đang còn thô sơ thì công nhân nhà in phải sắp chữ chì để in typo (cách dập bản chữ ngược qua giấy) mất thời gian mà không đẹp và nhiều lúc mực in nhiều hoặc ít sẽ làm con chữ bị nhoè, mất nét. Hơn thế nữa, giấy cũng không được tốt như bây giờ, chỉ để một vài năm là bị vàng ố nên rất khó đọc và cách đóng xén cũng rất thủ công nên tạp chí không thể sang trọng, bền bỉ như ngày nay.
Sau này khi công nghệ in offset ra đời, từ in một màu đến hai màu rồi bốn màu rất hiện đại đã làm thay đổi bộ mặt của các báo, tạp chí nói riêng và các mặt hàng bao bì, sản phẩm quảng cáo đa phương tiện nói chung. Cùng với bước tiến như vậy, từ những năm cuối thập kỷ 80 của thế kỷ XX cách làm báo đã có sự thay đổi đáng kể. Các họa sĩ không phải phân trang, phân ô và đếm chữ theo lối cũ mà sử dụng máy vi tính để thiết kế luôn các trang chữ để công nhân ngành in làm bản kẽm đưa vào máy offset hoạt động. Giai đoạn đầu, các họa sĩ chỉ dùng phần mềm word để dàn trang nên chỉ giải quyết được phần chữ, còn tranh hoặc ảnh phải chụp qua phim dương bản để ghép kèm bài khá phức tạp.
Khi công nghệ phát triển mạnh, các họa sĩ dùng các phần mềm chuyên dụng hỗ trợ đầy đủ những tính năng và công cụ phục vụ cho việc thiết kế in ấn, dàn trang cả tranh, ảnh lẫn nội dung vào chung rất thuận lợi. Các phần mềm thông dụng gồm: Adobe indesign, Quarkx press, Adobe photoshop, Adobe Inlustrator, Corel Draw và Microsoft Word. Đây có thể được coi là kiểu thiết kế dàn trang tạp chí nhanh chóng và hiệu quả nhất, khá lý tưởng cho những ấn phẩm cung cấp được một lúc nhiều thông tin và đương nhiên là đẹp, hiện đại.
Các tạp chí trước đây cũng như ở thời điểm hiện tại vẫn có một lối trình bày gần giống nhau. Hầu như đều có bố cục chung phía trên bài là tiêu đề và font chữ cố định một mẫu, bát chữ được căn lề hai bên cân đối. Một số tờ tạp chí địa phương vẫn thường chú trọng đến nội dung nhiều hơn, ít quan tâm đến giá trị của hình ảnh minh họa, chưa có sự đột phá mạnh mẽ trong cách bố cục khi trình bày. Việc một trang báo, tạp chí được dàn trang vuông vức sẽ tạo nên sự nghiêm túc nhất định, tuy nhiên nếu đặt việc canh lề trái có nhiều khoảng trống sẽ giúp cho người đọc có điểm thư giản và bớt sự nhàm chán.
Hiện nay các phần đề bài được sử dụng hai font chữ nhằm tách các ý tưởng trong đó để nhấn mạnh các nội dung chính của bài viết. Một vài tạp chí có xu hướng sử dụng hình ảnh lớn để tạo khoảng trống, tạo độ thoáng trong trang. Việc trình bày các cột chữ cũng phong phú, linh hoạt có cả cột ngang và dọc. Các tờ nhật báo chủ yếu là đưa các tin bài thời sự thì luôn kèm ảnh minh họa hoặc phóng sự ảnh, còn các tạp chí văn nghệ thì số lượng tranh, ảnh sử dụng ít hơn. Cách chèn ảnh vào các vị trí của bài luôn tạo được khoảng trống trong trang, giúp người đọc thay đổi được trạng thái đồng thời tính mỹ thuật cũng được sinh động và vui mắt.
Trong khoảng 4 năm trở lại đây, các trang báo trên Tạp chí Cửa Việt được trình bày một cách linh hoạt và đẹp mắt hơn so với trước, do đã sử dụng hợp lý hình ảnh ở mỗi bài viết, font chữ ở tiêu đề cũng linh hoạt và phù hợp với nội dung bài. Một số minh họa truyện ngắn được đặt các họa sĩ vẽ theo lối hiện đại, tạo cảm giác hài hoà và nhập cuộc với tổng thể bố cục giữa tiêu đề, nội dung bài viết.
Máy in offset 1 màu ở Xí nghiệp In Quảng Trị năm 1990 - Ảnh: Hồ Thanh Thoan
Minh họa ở các trang thơ được sử dụng giữa vi nhét và hình nền khá mềm mại, uyển chuyển. Ảnh minh họa ở các chuyên mục khác cũng rất phong phú, sinh động, tuy nhiên cũng cần phải lưu ý khi chọn ảnh cần lựa chọn nhiều ảnh đẹp để đảm bảo tính thẩm mỹ và sâu sát nội dung hơn.
Việc sử dụng vi nhét chèn ở cuối mỗi bài viết hoặc các trang thơ trong tạp chí tưởng chừng ngẫu nhiên, bình thường nhưng điều đó rất cần đối với một tạp chí văn nghệ. Những hình ảnh này cần phải mang dấu ấn, màu sắc của vùng miền, có nét riêng và đặc trưng ở địa phương so với các tờ tạp chí khác trong khu vực. Phần việc này, ở Tạp chí Cửa Việt đã thực hiện khá tốt và đã đặt hàng riêng bộ vi nhét cho tờ báo mình.
Về mặt trình bày, Cửa Việt là một trong những tờ Tạp chí Văn nghệ đã đi đầu về đổi mới hình thức. Qua những điểm trên, có thể thấy một tờ báo muốn tạo được dấu ấn trong lòng bạn đọc phải biết cân bằng, điều phối giữa nội dung và hình thức để có sự hài hoà nhất định.
Điều đáng mừng là trong hai năm liên tục: 2022 và 2023 tại Hội Báo Xuân toàn quốc được tổ chức tại Hà Nội, Tạp chí Cửa Việt đều đoạt giải bìa đẹp và ấn tượng. Đó là vinh dự lớn lao cho giới văn nghệ sĩ tỉnh nhà và điều này chứng tỏ Ban biên tập đã có những cải tiến đáng kể nhằm nâng cao chất lượng báo chí văn nghệ địa phương rõ nét nhất. Để Tạp chí Cửa Việt, tờ báo của Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Quảng Trị ngày càng hấp dẫn, xứng đáng với sự yêu mến của bạn đọc trong và ngoài tỉnh thì việc quan tâm đổi mới toàn diện là rất cần thiết, riêng phần mỹ thuật trình bày là bước vô cùng quan trọng khi độc giả được cầm trên tay một số mới vừa được xuất bản.
