Ông tên thật là Nguyễn Tăng Hích, sinh năm 1928 tại Hải Lăng, Quảng Trị. Tham gia cách mạng từ năm 1945. Ông lấy bút danh Trần Hoàn vì thời trẻ rất thích hát bài Thiên thai của Văn Cao có câu: Đào Nguyên xưa, Lưu Nguyễn quên Trần Hoàn, cũng có nghĩa nhắc nhở mình không viễn vông mà phải luôn gắn bó với đời. Trong kháng chiến chống Pháp, ông từng là đội viên Đội Tuyên truyền văn nghệ, dưới sự lãnh đạo của nhà lý luận cách mạng Hải Triều - Nguyễn Khoa Văn. Sau hòa bình 1954, ông ra Bắc làm Trưởng ty Văn hóa Hải Phòng, nổi tiếng với bài hát Kể chuyện người cộng sản. Gắn bó suốt 10 năm với đất Cảng, ông vừa làm quản lý vừa sáng tác nhiều bài hát về chốn này. Khi cuộc kháng chiến chống Mỹ bùng nổ ra cả nước, ông được cử vào chiến trường Trị Thiên vừa làm Tuyên huấn Khu ủy vừa sáng tác với bút danh Hồ Thuận An. Bài hát Chiều trên Gio Cam giải phóng của ông làm nức lòng quân dân Quảng Trị một thời.
Đất nước thống nhất, Trần Hoàn kinh qua khá nhiều chức vụ quan trọng: Giám đốc Sở Văn hóa, Trưởng Ban Tuyên huấn Bình - Trị - Thiên, Trưởng ban Tuyên huấn Thành ủy Hà Nội, Bộ trưởng Bộ Văn hóa Thông tin, Phó ban Tư tưởng Văn hóa Trung ương, Phó Chủ tịch, rồi Chủ tịch UB TQLHVHNTVN. Vì vậy, ông rất giàu kinh nghiệm lãnh đạo văn nghệ. Trong công cuộc đổi mới đất nước, nhiều biến động lớn trong văn nghệ tưởng rất khó nắm bắt, nhưng ông luôn kiên trì với quan điểm văn nghệ của Đảng: Tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để đưa văn nghệ đi đúng hướng. Ông cũng khá thận trọng khi ký các quyết định cho hát lại những bài hát tiền chiến, bài hát trong vùng tạm chiến cũ và bài hát hải ngoại. Tôi may mắn có mấy năm làm việc cùng "Sân 51" (Trụ sở UB TQLHVHNTVN, 51 Trần Hưng Đạo) với ông. Lần nào gặp nhau, ông cũng hỏi về tạp chí Âm nhạc của tôi, và dặn dò chỉ bảo quá cặn kẽ, cứ như là không dặn dò như vậy thì chúng tôi sẽ sa đà vào việc ca ngợi thứ âm nhạc rẻ tiền, chạy theo thương mại hóa nghệ thuật. Có lần tôi hỏi ông có bài tình ca nào mới không, ông trả lời ngay rằng: "Mình không nghĩ tình ca chỉ dành cho phạm trù đôi lứa. Tình ca là những khúc ca về tình người, trong đó có tình yêu đôi lứa. Tình ca là phải hiểu rộng ra là tình yêu con người, tình yêu đất nước, tình yêu nhân loại... Tất cả các bản nhạc của mình đều là tình ca đấy chứ". Rồi ông cười, nói thêm: "Lớp trẻ bây giờ càng ngày càng có nhiều tìm tòi, thể nghiệm trong sáng tác. Cái hay là lớp trẻ không muốn đi theo lối mòn cũ. Nhưng suốt ngày cứ hát mãi về tình yêu đôi lứa lại hóa ra nhàm ra nhảm, thừa cá nhân mà thiếu công dân. Vấn đề là đổi mới thế nào mà vẫn giữ được bản sắc dân tộc của mình, đó là điều rất quan trọng". Những lần tâm sự như vậy khiến tôi càng hiểu thêm về ông, một con người kiên định, nhưng cũng rất nhạy cảm trước những biến động của cuộc sống hiện tại. Và có lẽ vì thế mà tâm hồn ông vẫn luôn dạt dào những giai điệu yêu đời, yêu người.
Khi tôi viết những dòng này thì chiếc loa đầu phố vọng lại tiếng hát Nhã Phương với bài Sơn nữ ca của Trần Hoàn. Sơn nữ ơi! Đời ta như cánh chim chiều phiêu bạt thời gian vun vút trời mây. Bài hát đầu tay ông viết cách đây đã 55 năm rồi, giờ như đang nói về ông, về thời gian chớp mắt đời người. Vâng, nhạc sĩ Trần Hoàn đã khép lại thời gian của mình trên cõi trần để về chốn Đào Nguyên, nhưng những bài hát của ông vẫn còn lưu lại trong trái tim của hàng triệu người yêu nhạc. Và có lẽ vì vậy mà tôi cứ tin là ông vẫn còn ở bên ta.
N.T.T
