Để kịp thời chi viện sức người, sức của cho chiến trường miền Nam và cách mạng Lào, tháng 5 - 1959, Trung ương Đảng, Bác Hồ đã chỉ đạo xây dựng tuyến vận tải Trường Sơn. Thực hiện ý kiến chỉ đạo của Bác, Quân ủy Trung ương đã thành lập Đoàn 559, có nhiệm vụ “Xẻ dọc Trường Sơn” xây dựng tuyến vận tải chiến lược chi viện cho các chiến trường trên toàn cõi Đông Dương. Sau khi cùng với Đảng ủy Đặc khu Vĩnh Lĩnh chọn được vị trí tập kết ở Khe Hó, xã Bãi Hà, huyện Vĩnh Linh, Đoàn 559 tiến hành mở đường vào Nam. Đoạn đường từ Khe Hó vào đến Liên khu V rất hiểm trở, rừng rậm, núi cao, vực thẳm, nhiều đoạn phải vượt qua lèn đá cheo leo nên việc khảo sát và khai thông đường gặp nhiều khó khăn. Nhưng được sự giúp đỡ của cấp uỷ, chính quyền, nhân dân khu vực Vĩnh Linh, Hướng Hóa việc khai thông và nguỵ trang đường có nhiều thuận lợi. Và chỉ trong một thời gian ngắn, tuyến đường đã hình thành, tạo điều kiện tiếp tế, chi viện cho chiến trường miền Nam. Tuy nhiên, chỉ sau một thời gian tuyến đường phía Đông Trường Sơn bị địch nhòm ngó và tiến hành các hoạt động phong toả. Cả ngày lẫn đêm chúng cho máy bay trinh sát để nắm tình hình, máy bay chiến đấu ném bom, gây cho ta nhiều thiệt hại. Để bảo vệ vững chắc các cung đường, quân dân Quảng Trị phối hợp chặt chẽ với cán bộ, chiến sĩ Đoàn 559 vừa chiến đấu, vừa tiến hành san lấp, ngụy trang mặt đường bị địch đánh phá phát hiện các đối tượng lạ thâm nhập không cho địch thực hiện âm mưu phá hoại.
Năm 1961, địch đánh phá dữ dội để ngăn chặn tuyến vận tải, do đó, việc tập kết hàng hóa, vũ khí, súng đạn của ta gặp rất nhiều khó khăn. Trung ương Đảng Lao động Việt Nam và Đảng Nhân dân cách mạng Lào thảo luận, thống nhất chủ trương mở đường vận tải chiến lược sang phía Tây Trường Sơn. Để thực hiện được nhiệm vụ quan trọng này, Ban cán sự miền Tây Trị Thiên đã chủ động liên hệ và tổ chức cuộc họp với đồng chí Khăm Xeng - cán bộ quân sự Trung ương Lào và đại diện lãnh đạo huyện Mường Noòng, Xê Pôn, Xù Muồi, tất cả đều thống nhất cao là phải mở rộng phạm vi tuyến đường sang phía Tây dãy Trường Sơn. Việc mở đường mới gặp rất nhiều gian nan, nhưng được sự giúp đỡ tận tình, chu đáo, đầy trách nhiệm của cấp ủy, chính quyền và nhân dân các bộ tộc Lào anh em, chỉ vài tháng phấn đấu các cung đường phía Tây Trường Sơn đi qua tỉnh Salavan, Savanakhet đã hình thành. Nhân dân các bản Xa Lu, Bốc Đan (tỉnh Sa La Van); Xa Đu - Mường Phìn; Đen Vi Lay - Mường Noòng; Bản Đông, Xa Ki Xin, Đen Xa Vẳn, Bản Túp - Xê Pôn (Savanakhet)... nơi có tuyến đường đi qua, đã tích cực phối hợp với bộ đội mở lối, bảo vệ. Nhiều em nhỏ 13 - 14 tuổi cũng tình nguyện lên mặt đường, tham gia gùi thồ hàng hóa giúp cán bộ, chiến sĩ.
Sau Hiệp định Giơ-ne-vơ, ngày 5 - 9 - 1962, Chính phủ nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà và Chính phủ Vương quốc Lào chính thức thiết lập quan hệ ngoại giao. Đầu năm 1963, Vua Lào Xỉxávàng Vắthana dẫn đầu đoàn đại biểu Hoàng gia Lào thăm Việt Nam. Trong buổi chiêu đãi, Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “… hai dân tộc Việt và Lào sống bên nhau trên cùng một dải đất, cùng có chung một dãy núi Trường Sơn. Hai dân tộc chúng ta đã nương tựa vào nhau, giúp đỡ lẫn nhau như anh em… Ngày nay, chúng ta lại đang giúp đỡ nhau để xây dựng một cuộc sống mới. Tình nghĩa láng giềng anh em Việt - Lào thật là thắm thiết không bao giờ phai nhạt được”. Thực hiện lời dạy của Bác, thực hiện ý kiến chỉ đạo của Tỉnh ủy Quảng Trị, hàng ngày, trên các cung đường, hàng ngàn thanh niên xung phong tỉnh Quảng Trị, tỉnh Savanakhet, Salavan với tinh thần “sống bám cầu, bám đường, chết kiên cường, dũng cảm” đã vượt qua mưa rừng, thác lũ phối hợp với cán bộ chiến sĩ Đoàn 559 đào đắp, vận chuyển hàng vạn mét khối đất đá để san đường, mở lối, giúp bộ đội vận chuyển hàng hóa bằng phương pháp gùi thồ. Nhiều thanh niên dân tộc Vân Kiều, Pa Kô đã đưa năng suất gùi thồ lên 90 đến 100 kg mỗi chuyến, góp phần giảm bớt khó khăn cho Đoàn 559.
Từ 2 - 1961, quân đội Mỹ cấu kết với bọn Phuminô-xavẳn mở nhiều cuộc càn quét vào khu căn cứ ở Đông và Tây Trường Sơn. Dưới sự lãnh đạo của Tỉnh ủy, lực lượng vũ trang Quảng Trị tích cực phối hợp với Mặt trận Lào yêu nước tỉnh Savanakhet, Salavan kết hợp nhiều loại vũ khí đánh địch khắp nơi, làm cho chúng đi đến đâu thiệt hại đến đó. Tuyến đường Đông - Tây Trường Sơn được giữ vững, tạo điều kiện cho việc tiếp tế, vận chuyển vũ khí, khí tài cho các chiến trường miền Nam và Trung, Hạ Lào. Khi tuyến đường vận tải gặp khó khăn do thời tiết, bị địch đánh phá hư hỏng, bà con nhân dân Xê Pôn, Mường Noòng - Savanakhet, Xù Muồi - Sa La Van đã tháo gỡ nhà cửa lót đường, thông xe, thông tuyến; nhường bữa cho bộ đội, dân công, đưa anh chị em thương binh, bệnh binh về nhà chăm sóc, cứu chữa.
Năm 1967, hàng rào điện tử Mc.Namara được hình thành, án ngữ một vùng rộng lớn từ Cửa Việt lên đến Hướng Hoá. Mỹ - ngụy tăng cường nhiều sư đoàn, trung đoàn thiện chiến đến địa bàn Quảng Trị; hoàn thiện bộ máy cai trị từ tỉnh xuống các xã, phường, thị trấn; đồn bốt mọc lên dày đặc. Tuyến đường Trường Sơn Đông Tây liên tục bị đánh phá. Trên các cung đường không ngày nào ngớt tiếng máy bay oanh tạc, bom rơi, đạn réo rung chuyển cả núi rừng cùng với pháo kích từ biển bắn vào, B52 rải thảm. Một số cánh rừng cháy rụi vì bom napan, nhiều nơi rừng chỉ còn lại những thân cây xác xơ vì phốt pho và chất độc hoá học. Trước tình tình đó, tỉnh Quảng Trị cùng Đoàn 559 mở đường mới và hình thành các binh trạm để tiếp nhận và vận chuyển hàng hóa ở địa bàn Tây Trường Sơn, đồng thời quyết tâm phá thế kìm kẹp của địch, tổ chức khởi nghĩa giành đất, giành dân; phối hợp với bộ đội chủ lực mở nhiều trận đánh không cho địch thực hiện âm mưu, nhất là các trận tiến công vào Đầu Mầu, Tân Lâm, Cồn Tiên, Dốc Miếu, Đông Hà...
Năm 1968, Mỹ muốn cắt đứt tuyến vận tải Trường Sơn của ta, nên chúng dồn sức đánh phá. Ngày 19 - 4 - 1968, địch cho máy bay trực thăng đổ xuống thung lũng A Sầu - địa bàn thuộc Binh trạm 42, căn cứ Hậu cần của Đoàn 559; 5 ngày sau, chúng đổ thêm một tiểu đoàn khác xuống Đru Đốc, địa bàn Binh trạm 44. Các đơn vị bộ đội chủ lực của Quân khu Trị - Thiên phối hợp với bộ đội Đoàn 559, chiến đấu anh dũng, tiêu diệt nhiều sinh lực địch, buộc chúng phải rút khỏi địa bàn, tuyến vận tải Trường Sơn và các binh trạm của Đoàn 559 được bảo vệ an toàn. Đồng thời phối hợp với bộ đội Pha thét Lào chiến đấu hàng trăm trận gây cho chúng nhiều thiệt hại - thung lũng “tử thần” là nỗi kinh hoàng của lính Mỹ trên chiến trường Quảng Trị.
Năm 1970, tuyến vận tải Khu V dọc theo huyện Xê Pôn được mở rộng. Phương tiện vận chuyển hàng lúc này còn dùng cả xe trâu, xe thồ và cơ giới. Bà con nhân dân Lào khu vực Xê Pôn, Mường Phìn, Mường Noòng đã hiến trâu bò, voi cho bộ đội. Những ngày giáp hạt, cái đói tìm đến hành hạ, bà con dẫn nhau xuống khe, suối bắt ốc, mò cua, hái lá rừng, măng đắng để ăn, nhưng không tơ hào đến một hạt gạo của bộ đội, trong khi gạo của bộ đội vẫn nằm ở các kho trên đất bạn. Dân quân du kích bản A Ho, xã Xa Ky Phim - Xê Pôn vừa tham gia chiến đấu, vừa dẫn đường cho bộ đội đặc công ta đánh vào sở chỉ huy địch, bảo vệ an toàn các cung đường phía Tây Trường Sơn.
Năm 1971, Mỹ - ngụy cho quân ồ ạt tiến công ra Đường 9 - Nam Lào, mở màn cho cuộc hành binh đại quy mô “Lam Sơn 719”. Hơn 4 vạn quân chủ lực Sài Gòn và 6 nghìn quân Mỹ, gồm những đơn vị thiện chiến nhất; gần 600 xe tăng, xe bọc thép; hơn 300 khẩu pháo hạng nặng; hàng nghìn máy bay chiến đấu... Với chiến thuật “trực thăng vận” hòng tiến công tiêu diệt lực lượng của ta từ Đông Hà lên Khe Sanh qua Xê Pôn, nhằm cắt đứt hoàn toàn tuyến vận tải chiến lược Trường Sơn. Dưới sự lãnh đạo, chỉ đạo của Tỉnh ủy, quân dân Quảng Trị kiên cường bám trụ, phối hợp với bộ đội chủ lực, quân và dân Savanakhet, Salavan liên tục tiến công không cho địch thực hiện âm mưu của chúng... Chiến thắng Đường 9 - Nam Lào năm 1971, là biểu hiện rực rỡ của Liên minh chiến đấu Quảng Trị - Savanakhet, Salavan trong quá trình phối hợp bảo vệ tuyến đường Trường Sơn huyền thoại - nhân tố có ý nghĩa quan trọng làm nên chiến thắng của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước của hai dân tộc Việt Nam - Lào anh em.
Năm 1967 - 1972, các căn cứ hoả lực mạnh trên tuyến hàng rào điện tử Mc.Namara, nhất là căn cứ Dốc Miếu - “con mắt thần bất khả xâm phạm” của địch liên tục bị ta pháo kích, làm cho hàng ngàn lính Mỹ - nguỵ rơi vào thế tuyệt vọng. Ngày 1 - 4 - 1972, căn cứ Dốc Miếu đã bị phá nát, kết thúc 5 năm tồn tại của hệ thống phòng thủ được coi là mạnh nhất của quân đội Mỹ trên chiến trường Việt Nam. “Chiến lược chia cắt” đường mòn Hồ Chí Minh, ngăn chặn sự tiếp tế của miền Bắc đối với chiến trường miền Nam và đối với cách mạng Lào của địch đã bị phá sản hoàn toàn. Đường Trường Sơn - đường Hồ Chí Minh vẫn được bảo vệ an toàn.
Đầu năm 1974, tình hình cách mạng của Việt Nam và Lào chuyển biến mau lẹ trên thế thế thắng, thế đi lên, Trung ương Đảng ta quyết định mở cuộc tổng tiến công giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất Tổ quốc trong thời gian nhanh nhất có thể. Vì vậy công tác chuẩn bị chiến trường hết sức khẩn trương. Quân và dân ba tỉnh Quảng Trị, Savanakhet, Salavan lại hăng hái bước vào trận chiến đấu mới, vừa làm tốt việc bảo vệ an toàn tuyến đường Trường Sơn, vừa hăng hái tham gia vận chuyển hàng hóa, vũ khí, khí tài cho chiến trường miền Nam, Lào và Campuchia. Giai đoạn này, một đường ống cung cấp nhiên liệu được hình thành và vươn xa về phía Nam trong sự bảo vệ cẩn mật của các lực lượng trên tuyến đường, góp phần đưa cuộc kháng chiến chống kẻ thù chung của hai dân tộc Việt Nam - Lào nhanh chóng đi đến thắng lợi cuối cùng.
Để bảo vệ an toàn tuyến vận tải Trường Sơn, quân dân Quảng Trị (Việt Nam) cùng với quân dân hai tỉnh Savana- khet, Salavan, nước Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào đã không quản gian lao thử thách, với một tinh thần “Tất cả để giải phóng quê hương Việt - Lào”, họ đã kề vai, sát cánh bên nhau đượm tình đồng chí anh em chiến đấu và giành chiến thắng vinh quang. Trong cuộc chiến đấu này đã có hàng ngàn cán bộ, chiến sĩ, thanh niên xung phong, nhân dân của quê hương Quảng Trị, Savanakhet, Salavan đã ngã xuống để giữ vững đường Trường Sơn và để cho nền độc lập dân tộc hai nước Việt - Lào được mãi mãi trường tồn. Quân dân Quảng Trị, Savanakhet, Salavan tự hào đã đóng góp xứng đáng công sức và trí tuệ của mình để bảo vệ đường Trường Sơn - đường Hồ Chí Minh vĩ đại.
Quên sao được những tháng năm lửa đạn; quên sao được những tháng ngày đói cơm, lạt muối, khát đến cháy cả cổ họng, cái chết cận kề, quân dân Việt - Lào luôn có nhau trên cùng trận tuyến. Quên sao được những người bố, người mẹ, người anh, người chị, người em thật thà, chất phác đã nhường củ sắn cuối cùng cho bộ đội, để hái nắm lá rừng, măng đắng lót dạ cầm hơi; quên sao được những ông bố, bà mẹ Lào một thời nuôi dưỡng cán bộ, chiến sĩ quân tình nguyện Việt Nam và hôm nay lại một lần nữa lại cùng với cán bộ, chiến sĩ Đội 584 vượt núi, băng rừng đi tìm hài cốt liệt sĩ, để sống mãi câu thơ: “Việt - Lào hai nước chúng ta/ Tình sâu hơn nước Hồng Hà - Cửu Long”.
H.T.T
