Ái Tử là vùng đất khởi nghiệp của Tiên chúa Nguyễn Hoàng, nơi lưu dấu bước chân khai hoang mở cõi của các thế hệ lưu dân Việt. Qua một số thư tịch, có thể thấy Ái Tử là một trong những làng xã xuất hiện khá sớm trên bản đồ Thuận Hóa xưa. Là vùng đất có bề dày truyền thống lịch sử văn hóa, đây là nơi lưu giữ khá nhiều văn bản Hán Nôm, phản ánh đa diện quá trình tụ cư lập nghiệp và đời sống tín ngưỡng của cư dân Ái Tử.
Khám phá sắc phong ở chùa Giác Minh
Hiện nay 15 đạo sắc phong đang được trân giữ ở chùa Giác Minh. Sắc tứ Giác Minh là cổ tự thờ tiền Phật, hậu Thần, đây là ngôi chùa có mặt từ rất sớm, song hành với quá trình tụ cư lập làng của những lưu dân Việt. Sắc phong với kích thước dao động từ: dài 0,91cm và rộng 0,5 cm. Giấy sắc là loại giấy long đằng mềm, mỏng, màu sắc vàng tươi. Phần trang trí với họa tiết là dây lá nho và hình kỷ hà. Ngay vị trí trung tâm sắc phong là dấu chấm tròn và bổ ô ngũ thọ, trong lòng nổi bật là đồ án mô típ long vân. Tất cả đạo sắc đều được đóng ấn Sắc mệnh chi bảo (敕命之寶), màu đỏ son, tươi mịn. Ấn dạng hình vuông, kích thước 13,5cm x 13,5cm (tính luôn cả đường viền ngoài). Về tự dạng, được viết bằng chữ Hán, theo lối chân phương, nét chữ rõ ràng, ngay ngắn, cân đối. Ngoại trừ một số sắc phong do tác động thời gian, mối mọt xâm hại, hệ thống đường viền của sắc phong bị rách, thì những sắc phong còn lại được bảo lưu khá tốt.
Dưới đây, chúng tôi trích dẫn nguyên văn và bước đầu phiên âm, dịch nghĩa hai đạo sắc phong ở chùa Giác Minh:
* Sắc phong 1
Nguyên văn:
敕高山尊神原贈協靈扶正孚威敦靜䧺峻上等神, 護國庇民稔著靈應肆今丕膺耿命緬念神庥可加贈協靈扶正孚威敦靜䧺峻卓偉上等神仍準登昌縣愛子社依舊奉事神其相佑保我黎民。欽哉
嗣德五年拾壹月拾五日
(硃印: 敕命之寶)
Tạm dịch:
Sắc cho Cao Sơn tôn thần, vốn được phong tặng Hiệp Linh Phù Chính Phu Uy Đôn Tĩnh Hùng Tuấn thượng đẳng thần, bảo vệ cho nước, che chở muôn dân, linh ứng lâu năm. Nay Trẫm vâng mệnh lớn, nghĩ đến công đức của thần, tặng thêm mỹ tự Hiệp Linh Phù Chính Phu Uy Đôn Tĩnh Hùng Tuấn Trác Vĩ thượng đẳng thần. Vẫn chuẩn cho xã Ái Tử, huyện Đăng Xương được phụng thờ như cũ. Thần hãy che chở trợ giúp dân ta. Khâm tai!
Ngày 15 tháng 11 năm Tự Đức thứ 5 (1852)
(Đóng ấn son: Sắc mệnh chi bảo)
* Sắc phong 2
Nguyên văn:
敕旨廣治省登昌縣愛子社從前奉事含弘光大至德溥博顯化莊徽大乾國家南海四位上等神, 弘惠普濟靈感妙通默相莊徽天依阿那演玉妃上等神 , 柔和端懿昭應助順齋淑爪爪夫人中等神 , 節經頒給敕封準其奉事。嗣德三十一年正 值 朕五旬大慶節經頒寶詔覃恩禮隆登秩。特準許依舊奉事用誌國慶而伸祀典。欽哉
嗣德參拾參年拾壹月貳拾肆日
(硃印: 敕 命 之寶)
Dịch nghĩa:
Sắc chỉ cho xã Ái Tử, huyện Đăng Xương, tỉnh Quảng Trị phụng thờ: Hàm Hoằng Quang Đại Chí Đức Phổ Bác Hiển Hóa Trang Huy Đại Càn Quốc Gia Nam Hải Tứ Vị thượng đẳng thần; Hoằng Huệ Phổ Tế Linh Cảm Diệu Thông Mặc Tướng Trang Huy Thiên Y A Na Diễn Ngọc Phi thượng đẳng thần; Nhu Hòa Đoan Ý Chiêu Ứng Trợ Thuận Trai Thục Trảo Trảo phu nhân trung đẳng thần, đã được ban cấp sắc phong chuẩn cho phụng thờ. Năm Tự Đức thứ 31, gặp dịp Ngũ tuần Đại khánh của Trẫm, đã ban bố ân chiếu rộng rãi, lễ lớn nên gia tăng cấp bậc. Đặc chuẩn cho phụng thờ như cũ, để ghi nhớ ngày mừng của nước nhà mà tỏ phép tắc thờ tự. Khâm tai!
Ngày 24 tháng 11 năm Tự Đức 33 (1880)
(Đóng ấn son: Sắc mệnh chi bảo)
* Bảng thống kê sắc phong thần ở chùa Giác Minh
(Ái Tử, Triệu Phong, Quảng Trị).
|
STT |
THẦN HIỆU |
MỸ TỰ BAN ĐẦU |
MỸ TỰ GIA TẶNG |
PHẨM TRẬT |
NIÊN ĐẠI |
|
01 |
Trảo Trảo phu nhân (爪爪夫人) |
Nhu Hòa Đoan Ý (柔和端懿) |
Chiêu Linh (昭靈) |
Trung đẳng thần (中等神) |
10/02/ Thiệu Trị 3 (1843) |
|
02 |
Trảo Trảo phu nhân (爪爪夫人) |
Nhu Hòa Đoan Ý Chiêu Linh Trợ Thuận (柔和端懿昭靈助順) |
Trai Thục (齋淑) |
Trung đẳng thần (中等神) |
30/09 Tự Đức 3 (1850)
|
|
03 |
Trảo Trảo phu nhân (爪爪夫人) |
Nhu Hòa Đoan Ý Chiêu Ứng Trợ Thuận Trai Thục (柔和端懿昭應助順齋淑) |
Không gia tặng (Ghi vào Quốc khánh, tự điển) |
Thượng đẳng thần (上等神) |
24/11 Tự Đức 33 (1880)
|
|
04 |
Trảo Trảo phu nhân (爪爪夫人) |
Nhu Hòa Đoan Ý Chiêu Ứng Trợ Thuận Trai Thục Dực Bảo Trung Hưng (柔和端懿昭應助順齋淑翊保中興 ) |
Trang Huy (莊徽) |
Thượng đẳng thần (上等神) |
25/07 Khải Định 09 (1924) |
|
05 |
Thành Hoàng (城隍) |
Bảo An (保安) |
Chính Trực (正直)
|
Chi thần (之神) |
27/11 Thiệu Trị 5 (1845) |
|
06 |
Cao Các Quảng Độ (高閣廣度) |
Hồng Mô Vĩ Lược Đôn Hậu Phù Hựu (洪謨偉略敦厚孚佑) |
Trạc Dương (濯洋)
|
Thượng đẳng thần (上等神) |
27/11 Thiệu Trị 5 (1845) |
|
07 |
Đại Càn Quốc Gia Nam Hải |
Hàm Hoằng Quang Đại Chí Đức Phổ Bác |
Hiển Hóa (顯化)
|
Thượng đẳng thần (上等神) |
19/03 Thiệu Trị 3 (1843) |
|
08 |
Kỷ Mùi Khoa Tiến Sĩ Phi Vận Tướng Quân Tùng Giang Văn Trung (己未科進士飛運將軍松江文忠) |
Hiển Văn Chiêu Tiết Phương Du Tuấn Vọng (顯文昭節芳猷峻望) |
Quang Ý (光懿) |
Trung đẳng thần (中等神) |
30/09 Tự Đức 3 (1850)
|
|
09 |
Bổn thổ Khai Khẩn (…) đại lang (本土開墾大郎) |
|
Dực Bảo Trung Hưng Linh Phò (翊保中興靈扶) |
Chi thần (之神) |
08/10 Duy Tân 7 (1913) |
|
10 |
Hợp phong cho các thần hiệu: - Đại Càn Quốc Gia Nam Hải tứ vị thánh nương (大乾國家南海四位聖娘). - Thiên Y A Na Diễn Ngọc Phi (天依阿那演玉妃). |
- Hàm Hoằng Quang Đại Chí Đức Phổ Bác Hiển Hóa Trang Huy (含弘光大至德溥博顯化莊徽). - Hoằng Huệ Phổ Tế Linh Cảm Diệu Thông Mặc Tướng Trang Huy (弘惠普濟靈感妙通默相莊徽). |
Không gia tặng (Ghi vào Quốc khánh, tự điển) |
- Thượng đẳng thần (上等神) - Thượng đẳng thần (上等神) - Trung đẳng thần (中等神) |
24/11 Tự Đức 33 (1880)
|
|
- Trảo Trảo phu nhân (爪爪夫人). |
- Nhu Hòa Đoan Ý Chiêu Ứng Trợ Thuận Trai Thục (柔和端懿昭應助順齋). |
||||
|
11 |
Hợp phong cho các thần hiệu: - Cao Sơn (高山). - Cao Các Quảng Độ (高閣廣度). - Kỷ Mùi Khoa Tiến Sĩ Phi Vận Tướng Quân Tùng Giang Văn Trung (己未科進士飛運將軍松江文忠) - Thành Hoàng (城隍) |
- Hiệp Linh Phù Chính Phu Uy Đôn Tĩnh Hùng Tuấn Trác Vĩ (協靈扶正孚威敦靜䧺峻卓偉). - Hoằng Mô Vĩ Lược Đôn Hậu Phù Hựu Trạc Dương Trác Vĩ (弘謨偉略敦厚孚佑濯洋卓偉). - Hiển Văn Chiêu Tiết Phương Du Tuấn Vọng Quang Ý (顯文昭節芳猷峻望光) - Bảo An Chính Trực Hựu Thiện Đôn Ngưng (保安正直佑善敦凝). |
Không gia tặng (Ghi vào Quốc khánh, tự điển) |
- Thượng đẳng thần (上等神) - Thượng đẳng thần (上等神) - Trung đẳng thần (中等神) - Chi thần (之神)
|
24/11 Tự Đức 33 (1880)
|
|
12 |
Hợp phong cho các thần hiệu: - Cao Sơn (高山). - Cao Các Quảng Độ (高閣廣度). |
- Hiệp Linh Phù Chính Phu Uy Đôn Tĩnh Hùng Tuấn Trác Vĩ (協靈扶正孚威敦靜䧺峻卓偉). - Hoằng Mô Vĩ |
Dực Bảo Trung Hưng (翊保中興) |
- Thượng đẳng thần (上等神) - Thượng đẳng thần (上等神) - Trung đẳng thần |
01/07 Đồng Khánh 2 (1887) |
|
- Kỷ Mùi Khoa Tiến Sĩ Phi Vận Tướng Quân Tùng Giang Văn Trung (己未科進士飛運將軍松江文忠) - Thành Hoàng (城隍) |
Lược Đôn Hậu Phù Hựu Trạc Dương Trác Vĩ (弘謨偉略敦厚孚佑濯洋卓偉). - Hiển Văn Chiêu Tiết Phương Du Tuấn Vọng Quang Ý (顯文昭節芳猷峻望光) - Bảo An Chính Trực Hựu Thiện Đôn Ngưng (保安正直佑善敦凝) |
(中等神) - Chi thần (之神)
|
|||
|
13 |
Hợp phong cho các thần hiệu: - Cao Các Quảng Độ (高閣廣度) - Cao Sơn (高山) - Kỷ Mùi Khoa Tiến Sĩ Phi Vận Tướng Quân Tùng Giang Văn Trung (己未科進士飛運將軍松江文忠) - Thành Hoàng (城隍). |
- Hoằng Mô Vĩ Lược Đôn Hậu Phù Hựu Trạc Dương Trác Vĩ Dực Bảo Trung Hưng (弘謨偉略敦厚孚佑濯洋卓偉翊保中興) - Hiệp Linh Phù Chính Phu Uy Đôn Tĩnh Hùng Tuấn Trác Vĩ Dực Bảo Trung Hưng (協靈扶正孚威敦靜䧺峻卓偉翊保中興) - Hiển Văn Chiêu Tiết Phương Du Tuấn Vọng |
- Phụng thờ như cũ, không gia tặng. Phụng thờ như cũ, không gia tặng. - Trác Vĩ (卓偉) - Tĩnh Hậu (靜厚) |
- Thượng đẳng thần (上等神) - Thượng đẳng thần (上等神) - Thượng đẳng thần (上等神) - Trung đẳng thần (中等神) |
25/07 Khải Định 9 (1924) |
|
Quang Ý Dực Bảo Trung Hưng (顯文昭節芳猷峻望光懿翊保中興) - Bảo An Chính Trực Hựu Thiện Đôn Ngưng Dực Bảo Trung Hưng (保安正直佑善敦凝翊保) |
|||||
|
14 |
Cao Sơn (高山) |
Hiệp Linh Phù Chính Phu Uy Đôn Tĩnh Hùng Tuấn (協靈扶正孚威敦靜䧺峻) |
Trác Vĩ (卓偉) |
Thượng đẳng thần (上等神) |
15/11 Tự Đức 5 (1852) |
|
15 |
Đại Càn Quốc Gia Nam Hải tứ vị thánh nương (大乾國家南海四位聖娘) |
Hàm Hoằng Quang Đại Chí Đức (含弘光大至德) |
Phổ Bác (溥博) |
Thượng đẳng thần (上等神) |
10/02 Thiệu Trị 3 (1843) |
Những giá trị từ sắc phong thần
Ân ban sắc phong thần là phương cách biểu thị quyền uy thống quản của bậc đế vương đối với thế giới thần linh, thể hiện tiến trình thừa nhận, từng bước xác lập và “điển chế hóa” hệ thống thần kỳ trong cả nước nói chung. Sắc phong thần, với tư cách là dạng văn bản hành chính cấp cao do triều đình ban cấp, đây là nguồn tư liệu có độ khả tín cao, góp phần nhận diện hệ thống thần hiệu, hoạt động thờ tự, đồng thời phản ánh đời sống tín ngưỡng dân gian ở các làng xã.
Từ việc ban hành hàng loạt các Chỉ, Dụ… quy định cụ thể: đối tượng cấp sắc, thần hiệu, phẩm trật, mỹ tự, quy trình cấp đổi sắc… cho thấy nỗ lực kiểm soát hoạt động thờ cúng, đời sống tín ngưỡng trong dân gian của triều đình nhà Nguyễn. Theo quy định của nhà Nguyễn, việc cấp sắc phong được tiến hành hết sức chặt chẽ. Lệ thường mỗi dịp gặp lễ Đăng quang, Đại khánh… triều đình ban bố Chiếu, Chỉ khắp cả nước, thông báo đến từng xã thôn. Chức sắc địa phương do Xã trưởng, Trùm trưởng đứng tên đại diện kê rõ phường, xã, tổng, huyện có nhu cầu lập đơn khai báo thần tích, xin ân ban sắc phong. Sau khi tờ đơn kê khai này nộp lên, bộ Lễ sẽ có trách nhiệm rà soát, xác định đối tượng được phong, phân cấp thứ bậc, “các thôn xã phải kê khai sự tích, nếu là chính thần thì được phong, nếu là thần nhảm nhí thì bị truất”.
Với 15 đạo sắc hiện tồn, bước đầu chúng ta có thể nhận thấy hệ thống thần linh được thờ tự ở Ái Tử gồm các vị sau: Trảo Trảo phu nhân (爪爪夫人), Thành Hoàng (城隍), Cao Các Quảng Độ (高閣廣度), Đại Càn Quốc Gia Nam Hải tứ vị thánh nương (大乾國家南海四位聖娘), Kỷ Mùi khoa Tiến sĩ Phi Vận tướng quân Tùng Giang Văn Trung (己未科進士飛運將軍松江文忠), Thiên Y A Na Diễn Ngọc Phi (天依阿那演玉妃), Cao Sơn (高山), Bổn thổ Khai Khẩn (…) đại lang
(本土開墾大郎).
Có thể nói, thần linh ở Ái Tử là một tập hợp đa dạng về nguồn gốc và chức năng, bao gồm cả Nhiên thần, Sơn thần, Âm thần, Dương thần, Thổ thần, Nhân thần… với đầy đủ phẩm trật: Thượng đẳng thần đến Hạ đẳng thần.
Theo điển lệ của nhà Nguyễn, mỗi lần cấp sắc tương ứng với việc gia tặng mỹ tự hoặc phẩm trật. Bước đầu khảo sát, có thể thấy trong đạo sắc vào năm Thiệu Trị 3 (1843) ân ban cho Trảo Trảo phu nhân được gia tặng thêm hai mỹ tự là Chiêu Linh 昭靈 (mỹ tự vốn có ban đầu: Nhu Hòa Đoan Ý 柔和端懿). Đến đời vua Khải Định (1924), mỹ tự của Trảo Trảo phu nhân bao gồm 16 chữ: Nhu Hòa Đoan Ý Chiêu Ứng Trợ Thuận Trai Thục Trang Huy Dực Bảo Trung Hưng (柔和端懿昭應助順齋淑莊徽翊保中興) và tôn xưng từ Trung đẳng thần lên Thượng đẳng thần.
Nếu như một số thần hiệu: Thiên Y A Na, Cao Các Quảng Độ, Thành Hoàng…, là những vị thần khá quen thuộc, được thờ tự ở hầu hết làng xã miền Trung thì việc phụng thờ Trảo Trảo phu nhân cho thấy nét riêng biệt trong đời sống tâm linh của cư dân vùng Ái Tử. Trảo Trảo phu nhân là vị nữ thần có công lao rất to lớn trong trận chiến giữa đoàn quân của chúa Tiên Nguyễn Hoàng với vị tướng Lập Bạo. Thần tích về tín tục thờ Trảo Trảo phu nhân được khá nhiều tư liệu đề cập, như: Nam triều công nghiệp diễn chí (南朝功業演志), Đại Nam thực lục tiền biên (南寔錄前編), Đại Nam nhất thống chí, Viêm giao trưng cổ ký của Cao Xuân Dục. Trong sách Đại Nam nhất thống chí (大南一統志) cho biết, sau khi dẹp giặc, sắc phong cho thần làm Phu nhân, lập đền thờ tại chỗ, đến “嘉隆年間列祀會同廟, 明命五年加贈柔和端懿昭靈助順齋淑中等神旱禱輒應, 紹治二年北巡聖製詩祀其事勣碑誌之: Năm Gia Long thần được thờ vào miếu Hội đồng. Năm Minh Mạng thứ 5 (1824) gia tặng Nhu Hòa Đoan Ý Chiêu Linh Trợ Thuận Trai Thục trung đẳng thần. Gặp đại hạn cầu mưa rất linh ứng. Năm Thiệu Trị thứ 2 (1842) ngự giá ra Bắc, vua có làm bài thơ khắc lên bia để ghi sự tích”.
Trong các đạo sắc trước đó vào các năm: Thiệu Trị 3 (1843), Thiệu Trị 5 (1845), Tự Đức 3 (1850), Tự Đức 33 (1880) đều xác định rõ là Đăng Xương huyện (登昌縣). Thế nhưng, đến đạo sắc vào ngày 01/07 Đồng Khánh 2 (1887) đã được đổi thành Thuận Xương huyện (順昌縣). Sự thay đổi này vốn dĩ xuất phát từ việc ban hành quy định “kỵ húy” của triều đình nhà Nguyễn. Theo Ngô Đức Thọ, vào tháng 11 năm Qúy Mùi (1883), vua Kiến Phúc chuẩn định ban bố lệnh kiêng húy 6 chữ, trong đó có chữ Đăng, vốn là tên húy của vua Kiến Phúc (1870 - 1884). Đối với những trường hợp được liệt vào hàng “trọng húy” thì làm văn phải đổi qua chữ khác, tên người tên đất cấm dùng. Chính vì thế, mà tên gọi của huyện Đăng Xương được đổi thành Thuận Xương. Như vậy, sắc phong ở Ái Tử góp phần cung cấp thêm một thông tin tư liệu rất quý giá giúp chúng ta xác định rõ thời gian, nguyên nhân của việc thay đổi danh xưng của huyện Đăng Xương dưới thời kỳ nhà Nguyễn.
Theo thời gian, trải qua bao biến động thăng trầm thế cuộc, di sản Hán Nôm ở Quảng Trị thất lạc, tản mác quá nhiều, số còn lại đang đứng trước nguy cơ hư hại trầm trọng. Thiết nghĩ, với giá trị lớn lao của các văn bản Hán Nôm ở làng xã, nên chăng các cấp ban ngành liên quan ở Quảng Trị cần có biện pháp để đánh giá toàn diện, tiến tới việc lập phương án số hóa, xây dựng cơ sở dữ liệu số..., nhằm góp phần gìn giữ nguồn tư liệu quý giá cho muôn đời sau.
Đ.M.Đ
_____________________
Tài liệu tham khảo:
1. Nội các triều Nguyễn (2005) “Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ”, bản dịch Viện Sử học, Nxb Thuận Hóa, tr: 345 – 354.
2. Hoàng Trung Đặng Huy Trứ (2002) “Bàn về nạn hối lộ và đức thanh liêm của người xưa”, bản dịch Nguyễn Văn Huyền, Phạm Tuấn Khánh (Nhóm Trà Lĩnh), Nxb Văn hóa - Thông tin, tr: 57.
3. Đỗ Minh Điền (2019) “Dấu ấn nữ thần Trảo Trảo phu nhân qua một số đạo sắc phong”, Tạp chí Sông Hương số 359 (01 - 2019), tr: 91 - 96.
4. Quốc sử quán triều Nguyễn (2012) “Đại Nam nhất thống chí”, tập 1, bản dịch Hoàng Văn Lâu, Nxb Lao Động, tr: 463.
5. Ngô Đức Thọ (1997) “Nghiên cứu chữ húy Việt Nam qua các triều đại”, Nxb Văn hóa, tr: 158, 160.
|
tứ vị thánh nương (大乾國家南海四位聖娘) |
(含弘光大至德溥博) |
