Dòng ký ức đưa tôi trở lại khung cảnh buổi sáng tháng 10 năm 2011. Lúc đó tôi đang làm biên tập viên cho Báo Cà Mau thì được chú Nguyễn Bé - Tổng Biên tập Báo Cà Mau (nay là Phó Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam) điều động: “Ngày mai có đoàn của ông chú Khưu Ngọc Bảy vào thăm Vàm Lũng, con đi chung để nói chuyện với mấy chú, mấy cô cho vui, rồi viết được gì thì viết. Mày mà đi chuyến nay coi như mập nghe con (ý là có nhiều đề tài để viết - NV)”. Đó cũng chính là cơ duyên để tôi quen với đại tá, nhà thơ Khưu Ngọc Bảy và các thành viên của “Đoàn tàu không số” với những nhân vật chỉ nghe tiếng tăm chứ chưa biết mặt như ông Ngô Văn Tân - người hai lần từ chối danh hiệu Anh hùng và rất nhiều anh hùng thầm lặng viết nên huyền thoại về đường Hồ Chí Minh trên biển.
Năm 2011, kỷ niệm 50 năm Ngày mở đường Hồ Chí Minh trên biển, chương trình cấp quốc gia như thường lệ tổ chức tại Hải Phòng. Bên cạnh đó các tỉnh như: Phú Yên, Đà Nẵng, Cần Thơ, Bến Tre… tổ chức hết sức long trọng, và Cà Mau là một điểm cầu truyền hình quan trọng được tổ chức vào tối 23/10 tại TP Cà Mau. Đối với các cựu chiến binh của Đoàn tàu không số, dù địa phương nào tổ chức, họ vẫn phải về bến Vàm Lũng (nay là Khu Di tích lịch sử Bến Vàm Lũng, thuộc thị trấn Rạch Gốc, huyện Ngọc Hiển, tỉnh Cà Mau) để tri ân đồng đội và ôn lại kỷ niệm xưa. Vàm Lũng - một bến cảng “lạ thường” nằm ẩn mình bí mật giữa cánh rừng ngập mặn đại ngàn, nơi chót cùng của bán đảo Cà Mau và cũng là điểm đến xa nhất của những con tàu không số đã làm nên huyền thoại đường Hồ Chí Minh trên biển.
Đồng Khởi 1960 nổ ra, do những yêu cầu bức xúc về vũ khí, đạn dược tiếp tế cho chiến trường miền Nam, sau Nghị quyết 15 (13/1/1959), Trung ương đã chỉ đạo thành lập “Đường Hồ Chí Minh trên biển”. Đây là con đường bí mật được giao cho lực lượng Hải quân nhân dân đảm trách, vận chuyển vũ khí vào Nam và trở thành con đường huyền thoại với những trang sử anh hùng. Đầu năm 1961, Trung ương chỉ thị cho các tỉnh Cà Mau, Bến Tre, Trà Vinh, Bà Rịa chuẩn bị bến bãi và tổ chức tàu thuyền mở đường ra Bắc. Mặc dù gặp rất nhiều khó khăn, nhưng chỉ sau thời gian ngắn các tỉnh đã chuẩn bị được 6 tàu và tiến hành thực hiện theo kế hoạch đã đề ra. Ngay sau khi thành lập, mặc dù gặp rất nhiều khó khăn, nhưng với tinh thần tích cực, chủ động, Đoàn đã khẩn trương chuẩn bị mọi mặt và tiến hành vận chuyển vũ khí từ Bắc vào Nam bằng đường biển. Đoàn 962 (nay là Lữ đoàn 962, Quân khu 9) là đơn vị tiếp nhận vũ khí bằng đường biển từ những “Tàu không số” của đoàn 125 (tiền thân của lữ đoàn 125/HQ), địa bàn hoạt động dọc từ duyên hải Bến Tre đến Cà Mau cũng được ra đời từ ấy.
...Khi cao tốc rời khỏi thị trấn Năm Căn và lướt trên dòng sông Cửa Lớn thì câu chuyện của mọi người cũng trở nên rôm rả hơn. Ngoài biển là sự phong tỏa do Hạm đội 7 của Mỹ đảm nhiệm với những phương tiện chiến tranh hiện đại mà người Mỹ luôn khoe khoang “không con ruồi nào có thể lọt qua”. Còn phía trong là hải quân ngụy với hơn 200 tàu lớn nhỏ, được sự yểm trợ của phi pháo ngoài khơi cùng lực lượng không quân hùng hậu, thường xuyên đưa quân càn quét, đánh phá vùng căn cứ. Các chiến dịch “Sóng tình thương”, “Hạm đội nhỏ trên sông”… liên tục được mở ra, chất độc hóa học, chất làm trụi lá cây hàng ngày được trút xuống, tất cả đều nhằm thiết lập những vùng vành đai trắng. Vậy nhưng “Bến cảng giữa rừng” vẫn hiên ngang trụ vững. Cần đặc biệt lưu ý rằng, các kho ở khu vực Rạch Gốc, Tân Ân hồi đó chỉ cách Chi khu quân sự Năm Căn của địch chưa đầy 10km theo đường chim bay. Đó chính là những điều mà quân đội Mỹ không thể lý giải nổi.
Ký họa chân dung người lính Khưu Ngọc Bảy - Tranh: Tô Minh Tấn
“Mà thôi, để anh Bảy Nhỏ đọc thơ đi. Thơ của anh kể đầy đủ hơn. Một con tàu không số / Vào bến cảng không tên / Bến nhân dân là vậy / Như lòng biển mông mênh” - Một người lên tiếng. Bảy Nhỏ là tên thường gọi của ông Khưu Ngọc Bảy. Là người đã cùng đồng đội bảo vệ, đưa đón, hướng dẫn thành công nhiều chuyến tàu không số vào - ra các bến đảm bảo bí mật, bất ngờ, an toàn nên hiển nhiên Đại tá Khưu Ngọc Bảy, nguyên Trung Đoàn trưởng Đoàn 962 là nhân vật được mời tham gia kể chuyện về những năm tháng đáng nhớ đó. Với lối kể chuyện chân thành, giản dị cùng trí nhớ rất minh mẫn, hầu như ông không bỏ sót chi tiết nào từ ngày tháng xảy ra sự kiện đến nhân vật và khiến người nghe xúc động như cùng được tham gia trong những năm tháng khó quên đó. Và một điểm đặc biệt khiến nhiều người biết về ông đó chính là khả năng kể chuyện… bằng thơ.
“Có anh vệ quốc thiếu niên. Ngày đi đánh giặc đêm đêm nhớ nhà”. Ông viết nhật ký chính bằng những vần thơ lục bát để ghi lại những điều mình suy nghĩ. Ông tâm sự rằng: “Hồi nhỏ, tôi nghe mấy bà má ru con nên thích lắm, rồi nhận ra rằng lời hát ru hầu như là dùng lục bát, nên mê lục bát và dần dần làm thơ lục bát…”. Thơ theo ông qua những chặng đường hành quân, có hình bóng con người, xóm làng của mọi miền đất nước. Trong đó nổi bật là hình ảnh người lính trên con đường huyền thoại, đặc biệt là tại Bến Cà Mau - nơi ông từng “vào sinh ra tử” chiến đấu với kẻ thù. Đến nay ông đã xuất bản được 5 tập thơ gồm: Ngôi sao trên biển, Buổi sáng cuộc đời, Thơ và người lính, Biển và những dòng sông, Lục bát đường đời và một trường ca Bến cảng giữa rừng… Với ngôn từ đẹp và giản dị, lạ về thi pháp, rất giàu cảm xúc và hình tượng về con đường vận tải vũ khí trên biển, hình ảnh gắn bó quân - dân các bến bãi đã đưa trường ca “Bến cảng giữa rừng” thành một tác phẩm độc lập ghi dấu ấn và đạt giải C Giải thưởng cuộc thi sáng tác về đề tài cách mạng và kháng chiến (giai đoạn 1930 - 1975) của Ủy ban Toàn quốc Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam và Giải thưởng Văn học - Nghệ thuật Phan Ngọc Hiển tỉnh Cà Mau lần thứ III (2012 - 2016). Giải thưởng văn học, nghệ thuật Phan Ngọc Hiển, tỉnh Cà Mau là giải thưởng lớn của tỉnh, tổ chức 5 năm một lần xét tặng cho tác giả, nhóm tác giả trong và ngoài tỉnh Cà Mau có tác phẩm, công trình có giá trị về tư tưởng và nghệ thuật, phản ánh về đất và người Cà Mau trong hai cuộc kháng chiến và trong quá trình xây dựng, phát triển đất nước.
Ông Thân Đức Hưởng, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Cà Mau trao Giải thưởng cho Đại tá Khưu Ngọc Bảy, tác giả trường ca Bến cảng giữa rừng. Ảnh: T.L
Giữa năm 1971, do một số chuyến vận chuyển của ta bị lộ, địch phong tỏa gắt gao đường biển và các cửa sông nên việc vận chuyển vũ khí từ Bắc vào Nam bằng tàu sắt của Đoàn 125 không thực hiện nữa. Từ đây, Đoàn 962 ngừng công tác tiếp nhận để tổ chức thực hiện nhiệm vụ và phương thức vận chuyển mới, khai thông lại tuyến đường biển Bắc - Nam, vận chuyển hợp pháp bằng tàu hai đáy. Kể từ khi thành lập đến năm 1971, Đoàn 962 đã đón, đưa 124 lượt chuyến tàu của Đoàn 125; bốc dỡ, cất giấu và vận chuyển ra chiến trường 6.545 tấn vũ khí. Số lượng tuy không nhiều so với một cuộc chiến tranh nhưng nó đã bổ sung kịp thời trong lúc quân và dân miền Nam đang thiếu vũ khí, trang bị để đánh giặc và cũng chính từ 6.545 tấn vũ khí ấy đã góp phần quan trọng làm nên chiến thắng ở Ấp Bắc, Đầm Dơi, Chà Là, Bình Giã, Ba Gia, Đồng Xoài và các chiến dịch khác, góp phần đánh bại “Chiến tranh đặc biệt” và “Chiến tranh cục bộ” của đế quốc Mỹ, tạo ra những bước ngoặt để giành thắng lợi sau này và mỗi cán bộ, chiến sĩ tham gia ngày ấy đều xứng đáng được tôn vinh như người anh hùng. Trường ca Bến cảng giữa rừng với 642 câu, dài 46 trang của ông được chia thành 4 chương, lần lượt là: Mũi Cà Mau tự sự, Mở đường, Bến cảng giữa rừng và Nắng Tam Giang đã tái hiện toàn bộ bối cảnh không khí chiến đấu ngoan cường những người lính đoàn tàu không số và tấm lòng kiên trung của quân dân Đất Mũi Cà Mau đã bí mật, tiếp nhận, vận chuyển vũ khí cho chiến trường Nam Bộ.
Sinh ra ở làng quê Châu Phú (An Giang), năm 1953 - khi mới 16 tuổi - ông tình nguyện gia nhập bộ đội địa phương. Năm 19 tuổi ông được kết nạp vào Đảng. Theo quy định, ông được tuyển vào danh sách học sinh miền Nam, nhưng vì ông quyết tâm gắn bó vào quân đội nên đơn vị cử đi học sĩ quan lục quân ở Sơn Tây, ra trường là Thiếu úy Đại đội phó, đóng quân ở Khu 4, Vĩnh Linh. Năm 1964, Khưu Ngọc Bảy được cử vào miền Nam trên chuyến tàu không số chở đầy vũ khí chi viện cho bộ đội miền Nam. Từ năm 1964, ông được điều động vào Vàm Lũng làm trợ lý tác chiến của Đoàn 962. Những năm tiếp theo, ông làm Tham mưu phó rồi giữ cương vị Trung Đoàn phó, Trung Đoàn trưởng Đoàn 962.
Khưu Ngọc Bảy đã ghi lại những vần thơ giản dị nhất về cuộc sống quanh mình, nhưng đó chỉ như một cách giãi bày tâm trạng, như người ta thường viết nhật ký mỗi ngày. Khi nghỉ hưu, những ký ức của một thời trận mạc hào hùng trở đi trở lại và ông đã chọn thơ để nói về lịch sử. Ông nhớ lại: “Đó là vào đêm 29/2, rạng ngày 1/3/1968. Chừng hơn một giờ sáng, phía ngoài khơi nhiều ánh lửa và đường đạn vạch lên trời. Chúng tôi thấy những tia chớp và một cột lửa lớn vọt lên kèm theo tiếng nổ lớn giữa biển khơi xa. Chúng tôi được lệnh bám biển, trên bến vẫn hy vọng và chờ đợi có anh em rời tàu sớm còn sống, nhưng ngày hôm sau rồi hôm sau nữa anh em chia nhau đi dọc theo bờ biển tìm đón, hoặc thi thể anh em thủy thủ hoặc một di tích nào đó trôi dạt vào bờ, nhưng nhiều ngày qua vẫn không chút tăm hơi. Con tàu 165, thuyền trưởng Nguyễn Chánh Tâm và 17 thủy thủ đoàn đã vĩnh viễn không bao giờ trở lại, các anh đã hóa thân vào lòng biển mênh mông… Chúng tôi ngồi trên bãi biển và chỉ biết khóc. Nước triều lên vàm Lũng lại dâng đầy / Có con tàu chiều nay vĩnh viễn không về bến / Anh ngồi khóc và anh lần tay nhẩm / Chép vào lòng tên những bạn bè anh… Trong hoàn cảnh đó, tôi chỉ ghi lại cảm xúc không nghĩ đó sẽ là tác phẩm trọn vẹn: Anh đắp lên giữa rừng những nấm mộ vô danh? / Trên bùn nhão viết tên đồng đội / Trong vốc nước mặn tê đầu lưỡi / Ngỡ có máu bạn bè chảy về tận nơi đây”.
Quả thật thơ của ông là những xúc cảm thật xuất phát từ một cuộc đời từng trải và trái tim nồng nàn lòng yêu đất nước quê hương. Riêng về trường ca Bến cảng giữa rừng, nhà thơ Nguyễn Bá nhận xét: “Trường ca cách mạng mang đậm chất sử thi vì nó được kết tập khí phách anh hùng và tình yêu dân tộc. Trên bản đồ Cà Mau mới, Vàm Lũng hầu như không còn, nhưng trong trái tim người Trung đoàn trưởng Trung đoàn 962 thì địa danh này là bến bãi của ý chí kiên cường, sáng ngời trí tuệ, vinh quang và anh hùng, là bến cảng của lòng quân dân Cà Mau thành đồng Tổ quốc. Trường ca Bến cảng giữa rừng và nhà thơ là máu thịt của nhau… cho người đọc cảm thụ được những bến bãi sâu thẳm trong tâm hồn người lính thủy”.
Ở Nam Bộ, đại tá Khưu Ngọc Bảy là người duy nhất kể chuyện bằng thơ về Con đường huyền thoại Hồ Chí Minh trên biển. Nhà thơ góp phần làm cho sự kiện lịch sử hào hùng của dân tộc trở nên có sức sống riêng đi vào lòng người và sống mãi cùng nền thi ca cách mạng.
Những năm tháng chẳng ai sống riêng mình
Từng số phận gắn liền cùng Tổ quốc
Ta sống hôm nay có phần người đã khuất
Đất nói với ta đây một chân lý vĩnh hằng.
Quay lại câu chuyện ông từng có hơn một năm ở Vĩnh Linh, Quảng Trị, đại tá Khưu Ngọc Bảy đầy cảm xúc khi nhớ về nơi đây. Ông kể: “Sau khi học sỹ quan lục quân, tôi được điều về khu 4, sư đoàn 371, Trung đoàn 32, Tiểu đoàn 5. Đơn vị đóng ở xã Vĩnh Chấp, huyện Vĩnh Linh. Ở đó từ tháng 5/1963 đến tháng 6/1964 được gọi về Nam. Lúc đó có nhiệm vụ làm trợ lý tham mưu của Tiểu đoàn. Tiểu đoàn làm nhiệm vụ sẵn sàng chiến đấu. Mãi đến mùa hè, chúng tôi mới có 2 tháng làm nhiệm vụ huấn luyện tân binh ở xã Vĩnh Long, mới được tiếp xúc với bà con. Lúc này vào tháng 6 và tháng 7 nên gió Lào thổi rất mạnh. 10 năm ở ngoài Bắc, trừ miền núi, thậm chí lúc theo Đoàn 962 ở Cà Mau, hay chiến đấu vô cùng ác liệt ở lộ vòng cung Cần Thơ cũng không thấy nơi đâu cực sống khổ cực hơn miền Trung, trong đó có ty Vĩnh Linh. Người dân, bộ đội ở đó quá khó khăn. Tôi về miền Nam rồi nhưng nghe tin giặc phá hoại ở Vĩnh Linh mà không ngủ được. Chiến tranh thì đời sống của bà con ngoài đó càng khổ hơn”.
Nhắc lại kỷ niệm ở Vĩnh Linh, tôi tò mò hỏi: “Hồi đó ở đây, ông chú có kỷ niệm với cô gái Quảng Trị nào không?”. Ông cười, hiền hòa và chân thành: “Thật sự khi đóng quân ở Vĩnh Linh, tôi thấy thanh niên rất ít, còn lại hầu hết phụ nữ. Việc nặng việc nhẹ gì cũng một tay đàn bà, con gái chân yếu tay mềm làm hết. Trong lòng mình thấy rất cảm động và kính trọng nên gần như không có nảy sinh một ý nào khác”. Ông nhớ có một kỷ niệm nhỏ, là khi đóng quân ở trong nhà bà mẹ, có một cô con gái đi học cấp 3 ở Hồ Xá. Cô ấy tên Trần Thị Bòn. “Có một kỷ niệm là chúng tôi đi ghé chỗ chú Tư Đương lúc này phụ trách kinh tế Vĩnh Linh để uống trà. Đi dọc đường thì gặp một tốp học sinh đi Hồ Xá về. Có một anh lính trẻ mới hỏi: “Đường nào về Hồ Xá hả ô ơi?”. Một cô mới lên tiếng: “Ở đây gọi là o chứ không gọi ô”. Anh bạn mới nói: “Tui gọi ô vì trên đầu o có đội nón”. Sau đó về nhà, một lần bà cụ có khen là tôi hiền nhưng cô gái bảo: “Hiền gì đâu mạ ơi”. Rồi cô kể chuyện bị chọc hôm trước và kết luận rằng: “Anh này lớn tuổi nhất trong nhóm đó nên chắc là chủ mưu”.
Quả thật suốt cuộc đời mình, ông Khưu Ngọc Bảy không ngừng nghỉ vượt qua mọi khó khăn, theo đuổi lý tưởng một cách nhất quán, hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ của Đảng và nhân dân giao phó. Mặc dù hay làm thơ, tâm hồn đa cảm nhưng hoàn toàn không có chút “luyến ái nam nữ”, kể cả chuyện lấy vợ cũng nhờ mai mối. Bên bộ phận Quân trang của Đoàn 962 do đồng chí Trần Thị Phận (mẹ của nhà báo Nguyễn Bé) phụ trách có cô Bảy quê ở Phong Lạc (tên thật là Trương Kim Năm, gốc ở Trảng Cò, Khánh Lộc, huyện Trần Văn Thời, tỉnh Cà Mau), đẹp người, đẹp nết, nên bà mới quyết định làm mai cô Bảy cho “thanh niên tập kết” nhưng lại hiền khô và “nhát gái” quá trời này. Đến năm 1967 họ nên duyên vợ chồng và sống gắn bó bên nhau đến ngày nay.
Ông tìm lại trong hành trang cũ, còn lại 4 bài thơ sáng tác trong hơn một năm ở Quảng Trị. Đó là bài: Gió Lào, Cát Vĩnh Linh, Miền núi Vĩnh Linh, Cửa Tùng với những câu thơ da diết lòng người: Đã nóng mà gió lại hanh / Mênh mông cát bụi quay quanh con người / Quê mình cực rứa mạ ơi! / Mỗi hạt cát một mảnh đời gian truân hay Lính đội trăng trên đầu / Mà tâm hồn thanh thản / Nghe rì rầm sóng biển / Mà nghĩ đến bờ Nam / Đi trên cát mênh mang / Thương quê mình gian khó.
Đại tá Khưu Ngọc Bảy làm thơ trước nhất cho mình, tự giải phóng cảm xúc bản thân bởi ông luôn đau đáu về những nơi ông đã đi qua, gắn bó hy sinh cùng đồng đội, về những vùng quê một thời đạn bom nặng nghĩa, nặng tình không thể phai mờ. Dần dần thơ ông vượt xa hơn, đã xây dựng được hình tượng chân thật mà hào hùng, bi tráng về người lính. Nếu anh còn qua hết cuộc chiến tranh này / Anh sẽ gói phù sa mang về khắp trong Nam, ngoài Bắc / Những người ngả xuống vì Tổ Quốc / Chẳng thể nào vô danh.
P.N
__________________________
* Các câu thơ trong bài được trích từ trường ca Bến cảng giữa rừng.
