Hơn nửa thế kỷ đi qua, tôi vẫn còn nhớ câu nói đầy tâm huyết của già làng Hồ Tơ, đảng viên thời tiền khởi nghĩa ở bản Cù Bai, xã Hướng Lập, huyện Hướng Hóa: “Chữ Bác Hồ đã khai tâm, khai trí cho dân tộc Pa Kô, Vân Kiều”.
Năm 1968, tôi là chiến sĩ công an nhân dân vũ trang làm nhiệm vụ trên giới tuyến Vĩnh Linh được dịp đi cùng đoàn khảo sát Bộ tư lệnh Công an nhân dân vũ trang, phục vụ cho công tác hoạch định biên giới đoạn bắc Hướng Hóa đến giáp tỉnh Quảng Bình. Cụ Hồ Tơ là người địa phương thông thuộc địa hình được đoàn mời đi. Đồn Biên phòng Cù Bai từ ngày đầu lấy tên bản đặt tên cho đồn, hai lần vinh dự được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân. Địa hình ở đây nằm thế tam giác nên thường gọi là “ngã ba biên giới”.
Đêm ấy, tôi được tiếp chuyện với cụ Tơ trong ngôi nhà sàn của đồng bào Vân Kiều ở trên địa phận tỉnh Quảng Bình. Cụ Tơ tiết lộ trong câu chuyện kể đầy khiêm tốn, nhưng tôi vẫn biết cụ mang ơn cán bộ Việt Minh, người đã dạy cụ học “chữ Bác Hồ” - chữ Quốc ngữ từ những ngày đầu cách mạng. Nhờ vậy, cụ Hồ Tơ nói sõi tiếng Kinh và đọc được sách báo. Đó cũng là lý do để cụ giác ngộ cách mạng sớm và vinh dự là một trong những người Vân Kiều đầu tiên trở thành đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam. Tôi được biết Hồ Ai - con trai trưởng của cụ là một trinh sát giỏi của công an nhân dân vũ trang Vĩnh Linh, nguyên là khu ủy viên của Đảng ủy đặc khu Vĩnh Linh. Sau một thời gian hoạt động cách mạng, Hồ Ai trở về quê hương giữ chức vụ đồn trưởng Đồn Biên phòng Cù Bai. Hồ Thị Oi - con gái thứ của cụ nguyên là Chủ tịch UBND xã Hướng Lập, người phụ nữ Vân Kiều đầu tiên làm lãnh đạo xã, cũng là người phụ nữ Vân Kiều đầu tiên cầm seo cày điều khiển con trâu mộng lật những tảng đất màu mỡ, trước sự ngạc nhiên đến sững sờ của đông đảo dân bản và cán bộ địa phương, khởi đầu cho sự đổi thay lối canh tác “phát, cốt, đốt, trỉa” lạc hậu lâu đời và mở ra phương pháp cấy lúa nước sau này. Hồ Thị Oi cày được rẫy, làm được cán bộ lãnh đạo cũng là nhờ bộ đội Biên phòng dạy cho cái chữ Bác Hồ.
Người Pa Kô, Vân Kiều ở Quảng Trị luôn treo ảnh Bác Hồ trong nhà sàn - Ảnh: Nguyễn Phúc
Khi say chuyện về dân tộc mình, cụ Hồ Tơ cho biết từ xa xưa người Vân Kiều có các dòng họ: Xôôm, mù Krôông, mù Kẽq, mù Raluôq, Asớp; người Pa Kô có các dòng họ A kiêng, Apát, tângcoal, Kray. Nhưng hơn 60 năm đô hộ của thực dân Pháp làm cho đồng bào “có mắt như mù, có tai như điếc” đến nỗi dòng họ cũng quên, năm sinh cũng chẳng nhớ chỉ tính theo mùa rẫy. Trai gái lấy nhau sinh năm, bảy đứa con mà chỉ nuôi được một, hai đứa do đói nghèo, bệnh tật. Sau giải phóng, nhiều người Vân Kiều, Pa Kô được học chữ nên nhiều người, nhiều gia đình đã thay đổi nhận thức, xóa được đói, giảm được nghèo. Cụ Hồ Tơ nói: Người Pa Kô, Vân Kiều chúng tôi mang ơn Bác Hồ, mang ơn cách mạng, ơn bộ đội Biên phòng nhiều lắm, được học chữ của Bác, lại được mang họ của Bác.
Nghe cụ Hồ Tơ kể chuyện tôi không kìm được xúc động và thấu hiểu sâu sắc tình cảm của Bác Hồ dành cho đồng bào Pa Kô, Vân Kiều. Khi cách mạng đang còn trong thời kỳ “trứng nước”, thù trong giặc ngoài, Bác đã dạy: Có ba thứ giặc dân tộc ta phải chống đó là giặc đói, giặc dốt, giặc ngoại xâm. Cụ Tơ giải thích rành rọt như nguyên bản lời của cán bộ Việt Minh. Giặc dốt theo già là rất nguy hiểm vì ngu dốt không biết chữ thì suốt đời sống trong tăm tối, rồi cụ Tơ nhắc lại lời dạy của Bác Hồ mà cán bộ Việt Minh đã truyền dạy cụ: “Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu!”.
Cụ Hồ Tơ quả là một đảng viên lão thành tiêu biểu, là hạt giống đỏ cách mạng đã gieo xuống vùng đất khó nghèo, để nơi đây mọc lên những cây lim, cây sến sừng sững hiên ngang giữ đất, giữ rừng nơi ngã ba biên giới. Đó là những gì tôi kính phục nghĩ về cụ, một con người Vân Kiều đầy nghị lực, lại được cán bộ Việt Minh ngày trước tuyên truyền, giác ngộ và sau này đến thế hệ con cháu cụ thì có bộ đội Biên phòng tuyên truyền, giác ngộ. Cụ kể cho tôi nghe về những lớp bình dân học vụ thời kháng chiến lấy tán lá rừng làm mái trường, tảng đá làm bàn viết, đuốc lồ ô thay đèn dầu, mỗi người dân thi đua nhau học chữ Bác Hồ. Theo cụ, biết đọc, biết viết là đọc được sách báo tiếp thu được đường lối cách mạng để theo Bác Hồ đánh Tây, đuổi Nhật. Ở xã Linh Thượng nhiều thanh niên Vân Kiều nhờ học chữ đã trưởng thành như: Hồ Chuồn, Hồ Cốt, Hồ Sáu, Hồ Vinh, Hồ Dòng… Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ có những người trở thành sĩ quan quân đội như: Hồ Vai, Hồ Kan Lịch, Hồ Ai, Hồ Đàm, Hồ Đại Số, Hồ Mường... Nhiều người là cán bộ các ban ngành đoàn thể như: Hồ Ray tham gia cách mạng rồi trưởng thành sớm, sau này đảm nhiệm Bí thư Huyện ủy Hướng Hóa, Trưởng Ban dân tộc và miền núi tỉnh Bình Trị Thiên và tỉnh Quảng Trị thời kỳ lập lại. Con gái Hồ Ray là Hồ Thị Hồng, nguyên là Chủ tịch UBND huyện Đakrông. Ông Hồ Hăng nguyên là khu ủy viên Khu ủy Vĩnh Linh, một trong ba thành viên đoàn đại biểu Quốc hội khóa III huyện Vĩnh Linh vinh dự được nhiều lần gặp Bác Hồ. Ông Hồ Vê hơn 20 năm làm bí thư Đảng ủy xã Linh Trường, được vinh dự nằm trong đoàn đại biểu Dân - Chính - Đảng Khu ủy Vĩnh Linh do đồng chí Hồ Sỹ Thản, Bí thư Khu ủy làm trưởng đoàn ra Quảng Bình gặp Bác Hồ ngày 16/6/1957.
Bây giờ cụ Hồ Tơ đã đi xa, nhưng khát vọng của cụ và các thế hệ người Pa Kô, Vân Kiều đã thành hiện thực. Đó cũng chính là khát vọng của Bác Hồ, lãnh tụ kính yêu của dân tộc. Người muốn cho nước ta được độc lập, dân ta được tự do, ai cũng có cơm ăn, áo mặc, ai cũng được học hành. Bây giờ phụ nữ Pa Kô, Vân Kiều đi làm rẫy không còn chân đất mà có giày, có khăn che mặt lúc nắng gió. Bà mẹ Vân Kiều lên rẫy biết dùng điện thoại di động liên lạc với con cháu. Điện lưới quốc gia lên tận non ngàn. Trước đây mới có thủy điện nay đã có điện gió, điện mặt trời tạo nên nguồn năng lượng dồi dào cho đất nước. Những vườn cà phê, cao su, chuối và các loại cây ăn quả khác đã được chăm sóc dưới bàn tay của người dân Pa Kô, Vân Kiều theo khoa học và công nghệ 4.0.
Đồng bào Pa Kô và Vân Kiều mang nặng công ơn Bác Hồ, công ơn cách mạng. Người Pa Kô, Vân Kiều không những được học chữ của Bác mà còn được vinh dự lấy họ Hồ của Bác làm họ của mình. Những làng bản Pa Kô, Vân Kiều từ Hướng Hóa, Đakrông, Cam Lộ, Vĩnh Linh, Gio Linh,… đang đổi mới từng ngày xinh đẹp và hiện đại trên những con đường mở rộng đổ bê tông phẳng lỳ, những trường học khang trang và nhiều trung tâm y tế thu hút đông đảo con em Pa Kô, Vân Kiều là những người lãnh đạo, quản lý và những người làm khoa học, đang từng ngày đem đến hạnh phúc, văn minh cho quê hương mình.
