“Không phải nước mắt nào cũng làm ta yếu mềm” - (Tân Linh).
“Đi Quảng Trị, nghĩa là “về” Quảng Trị” – (Lê Trí Dũng)
Câu văn của tác giả và của nhân vật đã nói một cách gãy gọn nội dung bài ký. Nếu bạn không đủ thời giờ và sự kiên nhẫn, hãy cứ đọc chừng ấy. Phần còn lại dành đọc sau. Không sao. Dù thế nào cũng xin cảm ơn bạn!
Lê Trí Dũng vừa từ Quảng Trị về.
Quảng Trị, từ bốn mươi năm nay, với anh là miền đất nợ nần. Nhưng có lần tôi bảo với anh rằng, tôi là người Quảng Trị, đất ấy nợ các anh chứ! Họa sĩ không chịu: “Không! Chúng ta nợ đất ấy, nợ những người nằm xuống cho hôm nay chúng ta được sống, được hưởng hạnh phúc hòa bình, và xây dựng đất nước”
Dũng chực khóc bên ly café đen luễnh loãng Hà Nội sáng cuối tháng Bảy này… Dũng khóc. Anh khóc cho những người bạn mình đã không về sau cuộc chiến. Nước mắt anh không bi thương mà ấm nồng, mà tự hào kiêu hãnh… Rồi anh lại khóc khi tôi đọc tặng anh bài thơ Tìm bạn đăng ở báo Tiền Phong năm 2006: …Tuổi hai mươi bạn về dưới cỏ/ Phía âm dương cách biệt biết tìm đâu/ Tên của bạn theo người về với đất/ Bia không tên thương hồn bạn cơ cầu…Rồi không nén được, tôi cũng đã khóc cùng anh, khóc cho những người bạn có tên và không tên ở những cái nghĩa trang Quốc Gia, cùng các nghĩa trang Liệt sĩ khắp nơi tại Quảng Trị…Hai mươi năm trước, sau chuyến triển lãm tranh từ Mỹ về anh đã kể tôi nghe chuyện mình đã khóc cùng một cựu binh Mỹ ở Main khi sang Hoa Kỳ tổ chức triển lãm cùng những người lính hai chiến tuyến một thời. Trầm xuống, giọng Dũng: “ Khi tôi lấy chiếc vòng lưu niệm bằng xương động vật có gắn một hoa hồng ra quàng vào cổ Kewill bỗng dưng anh ta quỳ xuống chân tôi: run rẩy: Thế là tôi thanh thản. Tôi đã được một VC(Việt cộng) tha thứ, bằng một đóa hồng!... Không hiểu sao tôi lại khóc, các cựu binh Mỹ có mặt lúc ấy cũng khóc…”. Dũng đã may mắn trở về, may mắn thành họa sĩ tài danh… Nhưng anh đã lại dành phần lớn cuộc đời sáng tạo của mình để vẽ về chiến tranh. Chiến tranh, như một ám ảnh, như một vết chàm trên gương mặt nhân loại. Anh vẽ người lính không thấy người. Chỉ còn lại chiếc ba lô, cái mũ tai bèo, cái bi đông và trên đó là khẩu AK 47 nòng ghếch cao lên…Nhà anh hãy còn cái ca Mỹ của người chỉ huy đã cho anh như một lá bùa hộ mệnh. Nhờ cái ca hợp kim ấy cất sau đáy cóc ba lô mà mảnh đạn đã không xuyên qua người anh mấy lần… Người chỉ huy đơn vị tên Bình đã là ân nhân cứu mạng anh bao lần bởi đã tặng người lính - họa sĩ của mình cái ca Mỹ và dặn nhét vào cóc ba lô. Dũng đã sống nhờ cái ca Mỹ ấy bởi nhờ nó mảnh bom không xuyên được vào người, còn người chỉ huy thì nằm lại… Anh trở về để tri ân tất cả. Tri ân đồng đội. Tri ân mảnh đất Quảng Trị đã cho anh bản lĩnh làm người…Cái ca Mỹ của chiến sĩ - họa sĩ Hoàng Thượng Lân còn đó trên bàn viết của anh. Ám ảnh và đớn đau vì chiến tranh, dẫu cuộc chiến khốc liệt ấy đã đi qua hơn nửa phần đời…Vẽ về nỗi ám ảnh của chiến tranh chính là cách anh thể hiện khát vọng hòa bình. Anh thành danh với hội họa, nhưng tôi hơi bất ngờ với một Lê Trí Dũng viết. Ba tập tản văn tùy bút của anh ám ảnh lạ lùng. Ám ảnh bởi anh viết xúc động quá. Tôi bảo anh rằng, chỉ cần viết gây xúc động cho người đọc đã là thành công rồi. Dũng không nhận, anh bảo: Lúc không vẽ được thì viết ra vậy thôi!. Nhưng không phải ai cũng viết được như anh. Phải dày dặn trường đời trận mạc và đủ trải nghiệm, giàu cảm xúc và vốn chữ nghĩa mới xuất thần như vậy. Bao nhiêu bức họa về Quảng Trị chưa đủ, ba cuốn sách mà phần lớn bài viết trong đó lại cùng hướng lòng mình về miền đất máu lửa một thời làm ta thắt lòng khi nghĩ về hình ảnh người họa sĩ từ Hà Nội lặn lội vào Quảng Trị mỗi năm một lần để “sống” với đồng đội, với ký ức thời hoa lửa… Giáo sư Hoàng Ngọc Hiến đã có cùng cảm xúc với tôi khi đọc văn Lê Trí Dũng. Hoàng Ngọc Hiến viết: “Tiểu thuyết về chiến tranh thì Bảo Ninh là tác giả được Lê Trí Dũng mến mộ nhất. Còn tản văn (hoặc tạp văn) về chiến tranh, tôi vẫn cho rằng Lê Trí Dũng là hơn cả. Dọc đường hành quân, rong ruổi trên đường đời, đường nghệ thuật, Lê Trí Dũng nhặt được không biết bao nhiêu hòn cuội. Đọc hai tập hồi ký - tản văn của tác giả, tôi nhặt được một hình ảnh lẫm liệt anh bộ đội giải phóng, một cách nhìn phương Đông và dăm ba nụ cười u - mua...”. Vâng nụ cười có vẻ u - mua nhưng chữ trong những tản văn tùy bút về đời, về chiến tranh - hòa bình thì anh chắt ra từ trái tim. Trái tim người nghệ sĩ dễ rung động. Nước mắt tôi chảy theo những trang anh viết về chiến tranh và đồng đội. Trong tản văn mà thực chất là một kiểu hồi ký của mình, Lê Trí Dũng đã kể chuyện mình đã khóc khi chuẩn bị in cuốn Khúc tráng ca Thành Cổ. Anh khóc tủi phận và tủi cho những người đồng đội dày công chuẩn bị tư liệu biên soạn và cuối cùng nó không ra đúng tháng Bảy vì… thiếu tiền. Anh khóc bởi tiếng bom ùa về lẫn trong tiếng cụng ly tiền tỷ của những đại gia chia chác lợi lộc từ các dự án, hay sau những phi vụ mua quan bán tước… Anh đã viết với ngổn ngang tâm thế. Người lính Giải phóng quân ấy trở về đời thường và anh đâu có hình dung nổi thế sự đa đoan, bể dâu nổi chìm như vậy. Nói như nhà phê bình Mỹ thuật Phan Cẩm Thượng là “Anh đã chạm được vào cửa ngõ của những tâm trạng xã hội”.
Ngày cuối tháng Bảy năm nay, tôi gọi cho Lê Trí Dũng, định rủ anh đi Quảng Trị. Đầu dây bên kia: “Mình với Lê Việt Khánh, cậu con trai mình đang ở Quảng Trị. Để được “sống” với bạn bè nằm lại nơi này ông ạ! Đang vào chúc mừng Hội Văn nghệ Quảng Trị tái lập 20 năm…” Vậy là lỡ hẹn với họa sĩ rồi. Hình như gã hăm hở về nơi ấy, như thể muốn được tiếp thêm năng lượng thì phải. Nhưng khi vừa ra Hà Nội anh điện rủ đi café … Lời đầu tiên xin lỗi Tân Linh vì đi Quảng Trị lần này là đi theo “ông con trai”. Lạ không? Ông con trai mình sinh năm 1978, nghĩa là muộn nửa con giáp sau ngày Quảng Trị giải phóng. Vậy mà cu chàng chủ động tổ chức chuyến đi với lời mời rất chi là …người lớn. “Con mời bố đi với con một chuyến về Quảng Trị”. “Có dự án nào trong ấy à?”. “Không! Đi hành hương về chiến trường xưa của bố thôi”. Tôi cảm động không nói được gì. Tôi khóc vì sung sướng. Sung sướng không phải vì con trai lo cho một chuyến đi, mà vì tôi không ngờ một chàng trai thời @, trong lúc người ta băm bổ kiếm tiền và hùng hục ăn chơi thì cu cậu lại tổ chức cho cha chuyến hành hương về phía trận mạc… Lê Trí Dũng kể: "Lần này luật sư Lê Văn Hiến – một đồng đội cũ đón và dẫn đi thăm mộ họa sĩ Hoàng Thượng Lân. Đứng trước nấm mộ "gió" Lân ở Quảng Trị tôi thắp hương khấn cầu cho linh hồn bạn siêu thoát phù hộ độ trì cho gia đình bạn hữu còn sống”. Giữa ngày tháng Bảy này, kể những câu chuyện thật mà như có gì kỳ bí về đất ấy, anh đương dẫn tôi về cái ngày gia đình nhà báo Hoàng Nguyên Kỳ vào nghĩa trang bốc mộ người con trai - họa sĩ Hoàng Thượng Lân. Lân chơi với Lê Văn Hiến từ ngày vào Quảng Trị và Hiến cũng từng ra Hà Nội với gia đình Lân như con trong nhà. Lần này gia đình vào xin đưa mộ Lân về nghĩa trang liệt sĩ quê nhà tại Ngọc Hồi, huyện Thanh Trì. Đoàn vào Đông Hà. Cả nhà Lê Văn Hiến đón tiếp chu đáo. Hiến làm con gà, chuẩn bị sửa cái lễ ra nghĩa trang Trường Sơn nơi Lân nằm, để thắp hương trước khi di dời. Tự tay Hiến cắt tiết con gà nhưng anh bỗng giật mình khi làm hết mọi cách mà con gà trống vẫn không chảy ra một chút tiết nào. Phải chăng đây là điềm báo chẳng lành? Hiến không nói nhưng ai cũng linh cảm điều gì đó đang đến…. Cả nhà im lặng lên đường đến Nghĩa trang Trường Sơn. Điều tiên đoán xấu nhất đã xảy ra: mộ của Liệt sĩ Hoàng Thượng Lân đã bị ai đó bốc nhầm… Người quản trang chỉ nhớ rằng: “Hôm trước có gia đình ở xã Cẩm gì đó ngoài Hà Tĩnh vào bốc mộ liệt sĩ đưa về quê chắc đã nhầm tên”. Cẩm gì? Thôi chết rồi. Phải về Cẩm Xuyên, Hà Tĩnh. Phòng Lao động Thương binh xã hội cho biết có gia đình ở xã bên vào bốc mộ liệt sĩ Hoàng… về nghĩa trang liệt sĩ huyện… Mọi chuyện đã rõ. Vậy là lại tìm được di cốt Hoàng Thượng Lân đưa về nghĩa trang Ngọc Hồi cạnh mộ liệt sĩ – họa sĩ Hoàng Tích Minh…
Hai cha con về Cửa Việt. Người con chụp lại những bức ảnh cái bãi xe tăng mà trong tản văn Lê Trí Dũng đã viết về nó như là một ám ảnh…
Bốn mươi năm, sau cuộc đọ sức quyết liệt ấy, những người lính trở về, nay có người thành quan to: Đinh Thế Huynh, Nguyễn Quốc Triệu… Nhưng thương nhất là những đứa nằm lại… Rưng rưng bên dòng Thạch Hãn hai cha con xem Biên tập viên Tạ Bích Loan và Đạo diễn Lê Hùng chuẩn bị cho “cầu truyền hình Quảng Trị 40 năm” thì bất thình lình cô gái trẻ Hà Nội, một BTV đài THVN bỗng lăn đùng ra đất miệng lảm nhảm như vong nhập. Tất cả sửng sốt khi nghe cô gái bảo rằng: “Tôi yêu Lê Hùng! Nhưng không thể chọn mười hai người, mà ông Hùng phải chọn đủ 30 người, mặc quần cộc vì ngày ấy chúng tôi đâu có được mặc quần áo dài đâu…” Lê Hùng quá bất ngờ bởi câu chuyện như… “vong nhập” ấy nằm ngoài mọi kịch bản… Lớp ấy toàn tài hoa ra trận. Tôi không hiểu sao thế hệ sinh khoảng từ 1945 đến 1950 thật là một “thế hệ vàng” trong lịch sử đất nước. Nhưng rồi vì tiếng gọi vệ quốc thiêng liêng đến nỗi bao người gác lại chuyện học hành tu nghiệp để lên đường chiến đấu. …Lứa ấy bao nhiêu tài hoa ra trận. Hoàng Thượng Lân nếu trở về sẽ là một họa sĩ tên tuổi. Nguyễn Văn Thạc sẽ là một nhà văn, rồi Nguyễn Văn Giá, Đặng Thùy Trâm… Đất nước đau thương tiễn một thế hệ tài hoa ra trận. Lịch sử đôi khi cần như vậy. Dũng kể năm 1969 trong lúc nằm hầm ở Quảng Trị, Hoàng Thượng Lân bảo: "Tao chỉ mong hòa bình, dựng được một cái tranh bằng một góc bức Brodino cho nó sướng, các nhân vật trong trận đánh tao sẽ đưa tất cả các bạn của tao vào. Năm 1971, gặp Hoàng Tích Minh ở phố Phủ Doãn, trước khi Minh vào chiến trường, tôi nói: Này, hết chiến tranh rồi ông còn thích vẽ bộ đội nữa không? Minh trả lời buồn: “Chả biết còn sống không mà vẽ. Mà nếu có vẽ có lẽ chỉ vẽ các mạ thôi, nhìn đẹp mà thương lắm!” Từ bấy đến nay đã bao nhiêu năm rồi, cả hai thằng bạn của tôi cũng đã về trời rồi mà ước mơ của chúng nó vẫn còn nguyên vẹn trong tôi…”
"Đi Quảng Trị nghĩa là "về" Quảng Trị" - Dũng bảo với tôi thế. Những chuyến hành hương về lại Quảng Trị của Lê Trí Dũng và những người lính cũ làm bừng tỉnh trong tôi một giả thiết về “hội chứng tri ân”. Họ trở về tri ân mảnh đất này đã cưu mang đã chở che để được trở về… “Tôi không tin là làm sao mình còn sống! Vâng! Đôi khi thấy việc mình còn sống trở về như một điều vô lý”. Chàng lính Quảng Trị năm xưa Đào Chí Thành – đã phát biểu trên Truyền hình như vậy khi được hỏi cảm giác của anh ngày hôm nay trở lại Quảng Trị. Chiến tranh khốc liệt quá. Quảng Trị là nơi đối đầu lịch sử, sự khốc liệt càng lớn hơn và xương máu cho ngày hòa bình ở đất này vô cùng lớn… Dũng lại âm thầm lau mắt. Anh giấu tôi những giọt lệ một cách rất nghệ thuật. Tôi bảo không phải nước mắt nào cũng yếu đuối ủy mị đâu. Nước mắt đôi khi kiêu hãnh tự hào và một chút tủi hờn đấy. Anh đương úp bàn tay lên che khuôn mặt gồ ghề góc cạnh và khá đẹp lòa xòa mái tóc xoăn dài hình như để giấu đi đôi hạt nước mặn - nồng nơi khóe mắt.. Dũng bỏ bàn tay quen cầm cọ ra ngượng ngùng trước tôi… Ký ức của người lính vệ quốc sâu nặng lắm. Riêng điều ấy là một bí ẩn thuộc về tâm linh. Dũng và đồng đội ra trận khi vừa mười tám đôi mươi. Tuổi xuân phơi phới chưa kịp cầm tay cô người yêu trên đường hành quân qua Đò Lèn, Thanh Hóa… Cứ tháng Bảy về, rầm rập những đoàn cựu binh tìm về Cổ Thành và những địa danh trên đất Quảng Trị như Lê Trí Dũng. “Trong lễ tưởng niệm những người con ngã xuống vì Tổ quốc hôm tháng Bảy, có người lính cũ bây giờ là Ủy viên Bộ Chính trị. Anh ngồi đó giữa nắng hè mà không cần người che ô. Tác phong ấy, cử chỉ ấy chỉ có lính về từ Thành Cổ… Từ Thành Cổ trở về có lẽ không có gì có thể làm người ta so bì, lựa chọn, đòi hỏi…” Dũng kể mà mắt ánh lên chút tự hào. Không ai sống mãi với quá khứ. Dũng lại kể lần gặp một nhà văn nọ ở Quảng Trị. Anh này không thích ôn chuyện đã qua mà muốn xung trận mới, với những dằn vặt không kém đớn đau trên con đường xây dựng hòa bình của đất nước hôm nay quá nhiều điều trăn trở. Không phản đối thái độ của nhà văn ấy. Đó cũng là thái độ của người chiến thắng biết nhìn tới tương lai…
Tôi có thể khẳng định rằng, người vẽ nhiều nhất, đẹp nhất về trận mạc, về chiến tranh vệ quốc và cũng là người vẽ những bức tranh dữ dội nhất về điều đó, là Lê Trí Dũng. Anh vẽ tranh, vẽ minh họa cho sách báo, vẽ tặng cố hữu…hình như bức nào cũng dữ dội và bạo liệt. Dữ dội không chỉ ở mâu thuẫn từ bố cục, nội dung tư tưởng trong tranh anh, mà còn dữ dội trong từng nét vẽ. Tôi đã nhìn thấy nỗi ám ảnh và những giọt nước mắt anh chắt ra từ trái tim mình qua những nét vẽ ấy. “Không (vẽ) trận mạc bất thành Lê Trí Dũng”. Tôi không tin một nhà phê bình mỹ thuật khi nói về Dũng như vậy. Tôi nói thêm, nếu không trận mạc vẫn có một Lê Trí Dũng khác, tài hoa và tài năng. Chỉ tiếc trong những bộ sưu tập tranh trên thế gian thiếu những bức tranh ám ảnh về chiến tranh mà thực ra nó như một cách thể hiện khát vọng hòa bình…
Bây giờ thì mọi chuyện đều nhỏ. Và việc lớn nhất đời anh là nỗi nhớ đồng đội, tình thương với những người bạn đã nằm lại chiến trường… Lê Trí Dũng bảo: Thời gian còn lại anh sẽ dành để đi - về nơi này. May mắn thay có người con trai không những ủng hộ cha hành hương mà còn chủ động đề xuất đưa cha về lại mảnh đất ấy mỗi năm ít nhất một lần. Vậy là tôi đã không hiểu cái bí ẩn của những chuyến đi ngược về quá khứ đau thương oanh liệt của anh. Nước mắt người lính đã chảy ngày hòa bình và chảy suốt đời bởi miền đất linh thiêng Quảng Trị. Tôi tin những giọt nước mắt ấy chỉ có niềm kiêu hãnh, tự hào và chỉ có ở những con người trân trọng lắm cuộc đời này. Nước mắt đâu phải tất cả yếu mềm. Nhìn những bức vẽ của anh nét rắn rỏi lắm mà sao tôi cứ lặng đi, khi nước mắt chực rơi. Cái rắn rỏi ấy chứa cái phần tinh hoa nhất bên trong, đó là nước mắt không chỉ để khóc cho người, cho mình hay cho cho thân phận…mà là cho nhân loại khi được hưởng những ngày tháng hòa bình. Chỉ những người giàu bản lĩnh mới mau nước mắt. Và lúc này nước mắt là niềm tin yêu long lanh rất thật của người quá nhiều trải nghiệm về lẽ sống, về cái chết. “Không khóc được mới là hèn”. Dũng bảo thế. “Ngày ra trận mà lo buồn khóc than thì yếu hèn. Nhưng bây giờ khi yên hàn rồi, khi hạnh phúc mà dám khóc mới vĩ đại”. Tôi tin lời người bạn của tôi khi nghe chuyện họa sĩ Lê Trí Dũng dành phần lớn lao nhất tâm hồn mình cho miền đất thiêng liêng ấy… Tôi tin vào những giọt nước mắt. Nước mắt người lính ngày hòa bình có cái gì đó lớn lao kiêu hãnh, tự hào xúc động thật. Nó đưa con người gần lại, với hòa giải, và hướng thiện…Bản thân giọt nước mắt đã là những giọt nước vĩ đại được chắt ra từ đáy con tim. Nước mắt mãi là bài học cho mỗi cuộc đời. Họ đâu có về đây để khóc cho đời mình, cho bạn mà là để nguyện cầu cho đất nước mãi mãi được sống trong hòa bình, trong nhân ái…
Nước mắt đôi khi làm người ta rắn rỏi, thanh thản hơn…
Đông Hà - Hà Nội 2012
T. L
