|
H |
ằng năm, vào dịp hè hoặc tết Nguyên Đán, sinh viên mỹ thuật thường phải thực hiện bài ngoại khóa. Để không cho ra đời những bức tranh “salông”, chúng tôi phải đi thực tế tại cơ sở. Những sinh viên mặc áo lính như chúng tôi, lựa chọn duy nhất đúng là xuống với đồng đội của mình ở chiến trường, để chia sẻ với họ, và quan trọng hơn là nhận từ họ niềm tin yêu, trân trọng với những người lính mà vũ khí là bút vẽ bảng màu.
Đó là vào cuối năm 1972. Tình hình chiến sự đang dồn lên điểm cao, cả miền Bắc hậu phương đâu đâu cũng là chiến tuyến. Binh chủng thông tin cũng đang ráo riết chuẩn bị lực lượng tinh nhuệ nhất cung cấp cho chiến trường. Về đơn vị báo cáo ý định của mình sẽ đi vẽ ở tuyến trước, tôi được các thủ trưởng Ban tuyên huấn và Phòng chính trị Bộ tư lệnh cử đi B5. Vì thế, mặc dù là họa sĩ tương lai, tôi vẫn được trang bị đầy đủ cho một anh lính đi B, nghĩa là cũng ba lô, tăng võng, lương khô, thuốc men và tất nhiên là cả mũ tai bèo nữa.
Nhóm chúng tôi có ba người. Chúng tôi được “gửi gắm” xuống một đơn vị quân bưu - nơi đang tổ chức những đơn vị nhỏ, những kỹ sư, kỹ thuật viên - chiến sĩ thông tin thành thạo nghiệp vụ để Nam tiến.
Đêm đầu tiên, chúng tôi hành quân bằng cơ giới, trên chiếc xe Molôtôva của Nga. Trên xe không chỉ là những khí tài thông tin mà còn là những bao những bọc thư từ, công văn, báo chí - những món hàng đặc trưng của quân bưu. Qua được Bến Thủy, một trạm quân bưu ở phía tây Nghệ An đón chúng tôi. Mỗi người chúng tôi được trang bị một chiếc xe đạp Vĩnh Cửu của Trung Quốc. Anh lính quân bưu dẫn đường thì phải đèo một bịch công văn tài liệu cùng khẩu AK, còn hai lính vẽ (tôi và Xuân Hạnh) thì lặc lè với ba lô, lỉnh kỉnh với cặp vẽ, giấy vẽ. Chỉ nhà thơ Phạm Đức là gọn nhẹ, vì với công việc viết báo và làm thơ, chỉ một cuốn sổ tay và cái bút chì là quá đủ. Bám được anh quân bưu thật là vất vả, dù anh đã nhiều lần dừng lại để chờ. Bởi ban ngày là phải bám sát bìa rừng tránh những đoạn đường địch thường xuyên đánh phá. Trời mưa, đường bìa rừng nhầy nhụa đất đỏ. Vừa trơn vừa bết, đất đỏ trộn nước sền sệt thành một thứ keo bám chặt vành lốp và khung xe, xe chúng tôi cứ đổ oành oạch, dù nhiều chỗ chẳng thể nào đạp được, cứ đẩy như đẩy xe thồ hồi chiến dịch Điện Biên Phủ.
Qua đất Quảng Bình thì chúng tôi đành phải từ giã “ngựa sắt” ở một trạm quân bưu. Một chiến sĩ quân bưu khác lại dẫn đường cho chúng tôi. Trên vai anh không phải là ba lô mà là một bao tải có quai như ba lô chật căng công văn thư từ chuyển tiếp vào Nam. Hết rừng thưa quang đãng lại đến rừng già tối om, cổ áo tay áo gài chặt, bít tất trùm ngoài ống quần vẫn không thoát khỏi những con vắt tinh quái bò vào cổ vào nách chén no rồi rơi ngay trong đó.
Những chặng hành quân cùng chiến sĩ quân bưu, chúng tôi mới thấm thía vì sao phải đeo gạch leo núi Yên Tử.
Cuối cùng chúng tôi cũng đến được Sở chỉ huy tiền phương của Bộ Tư lệnh thông tin. Và những bức tranh về tổ đường dây, về chiến sĩ gái thông tin A10 thuộc Trung đoàn 134, các chiến sĩ giao liên… đã lần lượt ra đời từ đây. Thú vị nhất là chúng tôi được dự một đám cưới ngay giữa rừng Trường Sơn: chú rễ là chiến sĩ đường dây, cô dâu là cán bộ Tổng trạm A10. Họ đã từng cùng nhau đọc tác phẩm về tình yêu của Mác và Gienny khi đang trong giai đoạn “tìm hiểu”. Đám cưới dưới hầm mà thật vui. Có gạo trắng tự nấu lấy bằng gạo đính, có thịt hộp, cá hộp chế biến cùng rau rừng. Và nhiều loại bánh kẹo thật khó đặt tên do lính tự chế bằng đường, lạc, bột mỳ, bột gạo… Cặp vợ chồng mới được anh em tặng cho một căn hầm chữ A xinh xắn có lát và ốp gỗ rừng Trường Sơn làm phòng tân hôn. Đồng chí Tư lệnh tiền phương Phạm Niên tặng họ một chiếc màn tuyn đôi được ghép từ hai chiếc màn cá nhân của chiến sĩ đi B. Tuần trăng mật của họ ấm áp tình đồng đội.
Lại theo đường giao liên, chúng tôi đến Phân đội 18 - đơn vị anh hùng của Thông tin Vĩnh Linh. Thật là một kho tư liệu thực tế! Chúng tôi hối hả ghi chép tổ đài 15W, tổng đài hữu tuyến, trạm quân bưu, giao liên đưa quân ra đưa quân vào, các chiến sĩ bộ đàm ở nhiều hướng nhiều mũi khác nhau. Chính tại đây, tôi đã được chiến sĩ quân bưu Đồng Văn Mức dạy tỉ mỉ cách đi đứng, luồn lách dưới hào sao cho an toàn, bí mật. Sau này, tôi được biết chính anh Mức là người bắn phát pháo hiệu đầu tiên truyền lệnh mở màn chiến dịch Hồ Chí Minh.
Được phép vượt sông Bến Hải, chúng tôi đến một trung đoàn bộ binh đang dàn binh ở sông Thạch Hãn. Đi theo một tổ thông tin hữu tuyến, ngược về phía tây Vĩnh Linh, tìm một đoạn sông hẹp nhất và an toàn nhất, chúng tôi cho hết ba lô cặp vẽ, giấy vẽ vào bao đựng gạo, buộc chặt lại để làm phao. Tất cả trần như nhộng vượt sông. Dưới ánh sáng sao trời mờ ảo, luồn lách trong rừng cây, lá lau cứa rát cả mặt, mà cứ lầm lũi đi, nhìn hình ảnh những người lính đi trước in đậm nét trên nền trời thật kiêu hãnh và hùng tráng. Anh giao liên giới thiệu với tôi đây là Cồn Tiên, kia là Dốc Miếu, xa xa là sân bay Ái Tử… Thật là diệu kỳ. Tôi thẫn thờ nhìn ngắm những địa danh mà trước đây tôi chỉ được nghe, được đọc qua đài báo trong những bản tin chiến sự. Nào ngờ hôm nay mình lại được đặt chân lên chính mảnh đất lừng danh này.
Đêm ấy, tôi và Xuân Hạnh được Ban chỉ huy trung đoàn đón tiếp trong một căn hầm chữ A khá rộng rãi, chắc chắn, lót nhà bằng gỗ rừng và cả gỗ dỡ từ nhà ra. Xung quanh vách là những tấm tôn múi hoặc ghi của sân bay. Trên nóc là những bao cát xếp dày nhiều lớp. Dưới ánh đèn lờ mờ làm từ quả bom bi, chính ủy trung đoàn dặn chúng tôi những điều cần lưu ý và động viên chúng tôi:
- Biết các cậu sắp đến đây, anh em trong đơn vị vui lắm. Cố gắng hoàn thành nhiệm vụ, nhưng phải tuyệt đối an toàn đấy.
Và ông cử ngay một chiến sĩ chuyên lo việc dẫn đường, bảo vệ cho chúng tôi đi vẽ.
Lúc này, bờ sông Thạch Hãn thật yên ả. Xa xa chỉ có tiếng ì ầm của động cơ gì đó. Sao vẫn nhấp nháy trên trời cao. Trung đoàn trưởng cho biết bên cạnh còn một căn hầm nữa, muốn sang đó cũng được, hoặc ở lại với anh em bên này thì tùy. Xuân Hạnh nhấp nhổm định xin sang hầm bên kia để được tự do hút thuốc lào vặt và bì khú. Nhưng sang xem qua, tôi thấy căn hầm ẩm mốc lạnh lẽo, bèn bàn với Xuân Hạnh về lại căn hầm của anh em ngủ cho vui. Nào có ngủ được! Mong cho trời sáng để còn đi vẽ mà! Tuổi trẻ đang hăng. Đang còn trăn trở, bỗng chúng tôi giật thót người vì những tiếng nổ long trời lở đất ngay nóc hầm. Đất đá, mảnh gỗ vụn rơi rào rào bay cả vào cửa hầm. Các đồng chí lãnh đạo đẩy chúng tôi xuống cửa hầm sâu hơn và vồ ngay máy điện thoại. Rồi chúng tôi được biết, đó là loạt pháo bắn vu vơ của địch từ một hạm đội hải quân ở phía Cửa Việt. Sáng ra mới nhận thấy căn hầm mà chúng tôi định ngủ tối qua đã bị trúng một quả pháo sập bẹp dí. Các thủ trưởng hú vía:
- May mà hôm qua không để cho “hai tướng” ngủ bên đó, nếu không thì hôm nay đã…
Theo một chiến sĩ dẫn đường, chúng tôi đến từng điểm chốt. Ngay sát bờ sông Thạch Hãn, đường hào chạy liên tục ra tận mép sông. Trên miệng hào lau sậy dày đặc.
Một chiến sĩ trẻ dặn tôi:
- Anh nhớ nhé, khi nghe tiếng nổ ở sân bay Ái Tử lập tức anh phải chui vào tấm tôn này ngay (một tấm tôn có múi cuốn cong như hầm Đờ - Cát - tơ - ri nhưng nhỏ hơn). Hoặc tốt nhất anh ngồi vào trong này mà vẽ, bọn chúng thường bắn vu vơ thôi nhưng nghe tiếng cạch đầu nòng mà tránh ngay vẫn kịp. Tuyệt đối anh không được đi lại nhô đầu cao hơn mép hào. Đây, anh xem.
Cậu ta bẻ một cành cây, xọc vào một cái mũ rách, giơ lên cao trên mép hào, lập tức những viên đạn bắn tỉa xơi bay cái mũ. Còn anh lính trẻ của tôi cũng có nhiệm vụ ôm khẩu súng có nòng dài ngoẵng và kính ngắm xa nhằm vào những điểm động ở bên kia để bắn tỉa.
Đêm ấy chúng tôi ngủ với anh em chiến sĩ ở một căn hầm trên điểm chốt. Toàn các chiến sĩ trẻ, họ chăm sóc chúng tôi rất chu đáo. Chúng tôi chiêu đãi anh em bằng thuốc lào Thống Nhất - món quà quý hiếm ở chiến trường. Anh em chia nhau hút và lấy phần về cho các tổ. Có cậu từ điểm chốt ở bên kia sông nghe báo bằng điện thoại là có thuốc lào đã lặn qua sông Thạch Hãn sang chỉ để hút một điếu cho đã đời, rồi mang phần về cho anh em. Tôi ngạc nhiên vì sao cậu bơi qua sông mà không bị lộ khi pháo sáng đèn pha nó quét như thế?
- Em bơi chìm chứ - cậu lính hóm hỉnh trả lời, và giơ hai đoạn ống nilông, làm động tác gắn đầu này vào mũi, đầu kia gác lên bèo hoặc rác nổi trên mặt sông. Sở trường nghiệp vụ đặc công nước đã được phát huy cho… điếu thuốc lào.
Có lần, tôi đang vẽ dở một đoạn chiến hào đã bị pháo kích. Những thân cây, những cột nhà chồng chéo lên nhau, in trên nền trời rực lửa buổi hoàng hôn, trông thật hùng vĩ. Bên cạnh là một chiến sĩ thông tin đang rải dây. Tôi hối hả ghi lại cảm xúc ấy bằng bút vẽ của mình.
Bỗng dưng một loạt pháo từ đâu ầm ầm dập xuống. Bối cảnh tôi đang vẽ bay tung tóe lên trời. Cậu lính đang rải dây vội lao tới đẩy tôi xuống một cái hầm gần đó. Tôi không kịp thu dọn đồ nghề và cả cặp vẽ cũng không kịp ôm theo. Người lính trẻ đứng chặn ngay cửa hầm, nhấp nha nhấp nhổm. Pháo vừa ngớt, cậu ta chồm lên lao về phía cái cặp vẽ của tôi. Tôi vội níu áo cậu lại nhưng không kịp. Trong nháy mắt, cậu đã ấn cái cặp vào hầm. Tôi trách:
- Sao cậu liều thế?
Cậu trả lời gọn lỏn:
- Đó là tài sản quý giá cả chuyến đi của anh.
Tôi đoán chắc cậu đã được xem hết mấy chục ký họa tôi vừa vẽ nóng hổi trong những ngày ở đây. Đã thành lệ, sau một ngày đi vẽ về, chúng tôi lại mở từng chiếc cho anh em từ thủ trưởng đến chiến sĩ cùng xem, cùng bàn luận phê phán và chỉ trỏ trêu chọc người nọ người kia được thể hiện trên tranh. Rồi cùng nhau rít thuốc lào, uống nước chè được chế từ một thứ cây hoang dã, nếm thấy đăng đắng ngòn ngọt, đem sao lên rồi pha.
Sau này, năm 1990, tôi có vẽ lại một bức sơn mài thể hiện bối cảnh đoạn hào ấy cùng người chiến sĩ rải dây. Chỉ tiếc, cứ hối hả với ngổn ngang tư liệu, khi ấy, tôi đã không kịp hỏi tên người lính trẻ.
Đầu năm 1973, ngay sau mấy ngày đình chiến để hai bên cùng được ăn tết Nguyên Đán, tôi đi vẽ ở một trận địa chốt trên sân bay Ái Tử, Cuộc giao ban trao đổi tình hình nhiệm vụ của một tiểu đội trong phần nổi của căn hầm chữ A. Người thì ngồi trên bao cát, người ngồi trên cuộn dây bọc. Người khoác súng chếch, người lại kẹp súng ở hai đùi, người đứng dựng khẩu B40 như cầm thanh long đao… Một bố cục tự nhiên rất sinh động và rất chặt chẽ. Tôi ghi nhanh toàn bộ bối cảnh này. Giao ban xong, từng người còn nán lại giúp tôi hoàn thiện nốt chi tiết dáng, anh nào xong trước rời vị trí trước. Và cuối cùng, tôi chia tay anh em với thuốc lào và nước chè rừng mà không thể chờ được đến bữa cơm. Tôi còn phải tới tiểu đội khác.
Vừa rời khỏi căn hầm ấy vài phút, một loạt pháo từ sân bay Ái Tử dội xuống trận địa của ta. Những quả đạn bội ước mở đầu năm mới đã rót chính xác xuống những căn hầm, trong đó có căn hầm tôi vừa vẽ cuộc giao ban. Cả tiểu đội ấy đã ra đi khi chưa kịp triển khai bữa ăn sáng. Tôi rưng rưng nhìn lại chân dung từng người vừa phác họa. Họ là những người lính trẻ đẹp trai, thông minh vừa rời ghế nhà trường. Mới đây thôi, mà bây giờ họ chỉ còn hiển hiện trong bức ký họa của tôi. Nhưng họ sống mãi trong lòng tôi, trong sự ghi công của Tổ quốc. Một lần nữa, tôi lại ân hận vì đã không kịp ghi tên từng người trong tranh, vì tôi không có được thói quen rất đáng trân trọng của các nhà báo. Sau này, mỗi lần xem lại bức ký họa này, ấn tượng về những người lính trẻ đẹp thông minh ấy lại sống dậy trong tôi. Và họ cũng sống lại trong những lần tôi công bố bức tranh này tại các triển lãm chung cũng như triển lãm cá nhân của tôi. Tôi vẫn giữ gìn một cách trân trọng, như gìn giữ phần hồn của những người đã mất.
Tôi kể một câu chuyện này nữa, để nói thêm về cái sự “cao số” của tôi, hay là các chiến sĩ trẻ sống khôn chết thiêng đã phù hộ tôi, cũng không biết nữa. Một lần, cũng trên sân bay Ái Tử, tôi phải hành quân một mình không có người dẫn đường vì hôm trước có người đến đón thì tôi lại đang cảm cúm nặng không đi được. Tôi lần theo đường hào, len lõi qua những hố bom đạn, những tấm tôn bị xé nát cong queo, những khung nhà xiêu vẹo gạch đất ngổn ngang, những hòm đạn, súng các kiểu, cả xác và tháp pháo xe tăng ngổn ngang dọc đường. Tôi khoác ba lô, cặp vẽ; vũ khí là vài cái bút chì, bút mực, mẫu than, cứ nhằm mục tiêu anh em đã chỉ mà mạnh bước. Bất thình lình, trước mặt tôi, một chiếc Utiti sà xuống, như xấn thẳng về phía tôi. Tôi đang bối rối chưa biết xử lý thế nào thì lập tức một loạt đạn không biết cỡ nào và từ đâu vụt lên. Chỉ biết rằng cái “cán gáo” ấy bị dập đầu rơi ngay tại chỗ. Tên phi công nhảy dù xuống mép sông Thạch Hãn. Anh em khẩu đội cao xạ phục kích ở gần đấy vội kéo tôi xuống hầm và dẫn đường cho tôi đi tiếp. Anh em nói: “Chúng định bắt sống anh đấy! Nếu không chúng đã tặng anh một loạt đạn rồi”.
Những kỷ niệm của tôi một thời đi vẽ ở chiến trường đầy xúc động, chan chứa tình đồng đội như thế, kể sao cho hết, và làm sao tôi có thể quên? Chính đó là suối nguồn trong trẻo, vô tận, theo tôi trong suốt cuộc đời và sự nghiệp làm người lính vẽ.
P.N.L
