LTS: Nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo là 1 trong 3 sáng lập viên của tạp chí Cửa Việt nức tiếng một thời của miền Trung vào thời kỳ đầu Đổi Mới. Bài viết dưới đây lược ghi từ cuộc trò chuyện năm 2016 giữa nhà báo Thiên An và nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo. Những chia sẻ của Nguyễn Trọng Tạo về thời kỳ đầu làm tờ Cửa Việt, cũng như trăn trở về đất và người Trung Bộ thể hiện tâm tư, chí khí của một nghệ sĩ tài hoa, tâm huyết. Ông vừa qua đời tháng 1/2019 tại Hà Nội, hưởng thọ 71 tuổi.
Sau khi chia tỉnh Bình Trị Thiên, cuối năm 1989, nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường về Quảng Trị làm Chủ tịch Hội VHNT tỉnh và nghĩ ngay đến việc phải ra tờ tạp chí để hội tụ những người làm VHNT. Hoàng Phủ rủ Nguyễn Trọng Tạo và nhà văn Nguyễn Quang Lập về làm phó cho ông, và cùng làm tạp chí. Nguyễn Trọng Tạo vẫn ở lại Huế, chỉ nhận làm thêm cho Quảng Trị mà thôi, vừa phải làm biên tập, vừa phụ trách mỹ thuật, lại làm cả công việc lên trang mục cho từng số như một thư ký tòa soạn thực thụ. Và tạp chí Cửa Việt số đầu tiên ra dịp Tết Canh Ngọ (1990).
Trước khi ra tạp chí là lúc diễn ra đại hội nhà văn Việt Nam, ban biên tập lâm thời đã gặp nhiều nhà văn nhà báo nổi tiếng trong nước để kêu gọi cộng tác với Cửa Việt. Nhiều nhà văn nhiệt liệt ủng hộ, thậm chí nhà phê bình Ngô Thảo (quê Quảng Trị) còn tình nguyện nhận làm đại diện tại Hà Nội. Không khí văn nghệ hồi đó khá thẳng thắn với tinh thần Đổi Mới mạnh mẽ và có nhiều quan điểm khác nhau, nên việc ra tờ tạp chí như một “sân chơi văn nghệ” là thuận nhiều mặt. Cửa Việt vừa ra số đầu tiên đã gây tiếng vang lớn ra tận hải ngoại, vì những vấn đề nóng trong VHNT được chú trọng. Mục Sự kiện và Đối thoại mở đầu tạp chí với logo hình con Nhân Sư là mục được nhiều nhân vật quan trọng tham gia theo lời mời của tòa soạn. Trong đó, có không ít bài viết được dành riêng cho Cửa Việt nói rất mạnh về đổi mới VHNT, gây hứng khởi cho giới văn nghệ và bạn đọc rộng khắp.
Cái tên “Cửa Việt” do ai nghĩ ra? Trong các cuộc đàm đạo văn nghệ, có nhiều tên được đưa ra: Cửa Tùng, Hiền Lương, Thạch Hãn… Cuối cùng nhà thơ Lê Bá Tạo (lúc bấy giờ là Giám đốc Ngân hàng Nhà nước tỉnh Quảng Trị) hiến cho cái tên Cửa Việt. Việt ở đây có nghĩa là vượt, cũng có nghĩa là Việt Nam. Cái hàm ý này được mọi người tán thưởng ngay, và người đặt tên được nhận thưởng 10.000 đồng. Nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường nói vui rằng: Đừng gọi mười nghìn, mà gọi một vạn cho nó sang. Và để cho sang hơn nữa, ban biên tập đã mời họa sĩ Hoàng Ngọc Biên, người Quảng Trị từng học hội họa ở nước ngoài vẽ mẫu măng-sét và logo cho Cửa Việt.
Kỷ niệm khó quên đối với Cửa Việt thì nhiều, nhưng đáng nhớ nhất là những lần bị cấp trên “nhắc nhở”. Khi thì vì một bài thơ buồn sau chiến tranh, khi thì đăng bài của một nhân vật “có vấn đề”, khi thì đăng bài ngoài tỉnh nhiều... Nhưng kỷ niệm đau nhất là sự kiện đăng bài “Bàn tròn với Lê Ngọc Trà” (số 16). Sau khi báo ra, người ta quy là “hội thảo không phép”, và bị một tờ báo lớn đăng ngay bài phê phán với cái tít rất nặng nề “Quả đạn tù mù có nhiều khói độc trên tạp chí Cửa Việt”, khiến lãnh đạo tỉnh rất lo lắng. Cố nhạc sĩ Trần Hoàn lúc đó là Bộ trưởng Bộ VHTT nói với Nguyễn Trọng Tạo: “Bay làm vừa vừa thôi!”. Ông Bí thư tỉnh nói với tòa soạn rằng tạp chí có thể bị đình chỉ. Còn ông bố vợ Nguyễn Trọng Tạo, nguyên là cán bộ cao cấp, có Huân chương Độc lập và Huân chương Hồ Chí Minh thì tìm đọc kỹ lại Cửa Việt (vì ông người Quảng Trị) thì ngạc nhiên bảo: Tôi đọc mãi có thấy “khói độc” gì đâu!
Tuy vậy, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Nguyễn Quang Lập và Nguyễn Trọng Tạo vẫn tiếp tục làm số 17 với một tinh thần tự tin, mạnh mẽ nhưng cẩn trọng hơn. Khi số 17 đã vào nhà in thì nghe nói đã có lệnh đình chỉ Cửa Việt, nhưng số 17 vẫn được phát hành. Đó là số cuối cùng của Cửa Việt - bộ đầu tiên. Sau đó nghe tin Thư viện hoàng gia Anh đã có trọn bộ Cửa Việt. Một nhà nghiên cứu lịch sử, mẹ vợ của đạo diễn điện ảnh Trần Anh Hùng từ nước ngoài về cũng nhờ Nguyễn Trọng Tạo tìm cho bà đủ 17 số.
Cửa Việt đã trải qua một số phận khá truân chuyên để trả giá cho quyền được nói của mình, như chính thơ Nguyễn Trọng Tạo: Tôi sống thời không thể đứng quay lưng / Vầng trăng mọc vào thơ mỗi ngày dường đổi mới / Người lo toan vầng trăng chẳng yên tròn… / Thời tôi sống có bao nhiêu câu hỏi / Câu trả lời thật không dễ dàng chi.
Không khí làm báo và sinh hoạt văn chương lúc đó thật sôi nổi. Một tờ báo địa phương ở mảnh đất nghèo miền Trung như Cửa Việt lại có sức hút mãnh liệt những cây bút đình đám trong và cả ngoài nước trong suốt một thời gian khá dài.
Tuy nhiên, Cửa Việt nói riêng và báo chí chính thống nói chung hiện nay có thể nói là đã qua mất rồi cái gọi là “thiên thời, địa lợi…” trước sự phát triển lấn át của mạng xã hội và báo mạng cùng truyền thông đa phương tiện. Báo mạng hay mạng xã hội phát triển mạnh vì người ta cần thông tin nhanh, thông tin xã hội và thông tin cá nhân, nhưng có thể nay còn, mai mất.
Tuy nhiên, nếu có mất mát thì là mất mát chung chứ đâu chỉ riêng miền Trung. Tuy nhiên cái “mảnh đất nghèo mồng tơi không kịp rớt” này không thể thu hút nhân tài bằng các trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội được. Điều đó nói rằng, miền Trung cần xốc lại mình, cần sự quan tâm hơn nữa của các cơ quan đầu não với những hoạch định chiến lược tầm cỡ hơn để có những trung tâm thu hút nhân tài nhiều hơn nữa, mạnh hơn nữa. Có thế mới gọi là “đất lành” được!
Nên nhớ thời Huế là kinh đô, thì những người tài cũng tập trung về đây. Hầu hết các nhà thơ lớn của thời kỳ Thơ Mới đều nổi lên từ Huế. Những năm chiến tranh, miền Trung là túi bom túi đạn, và nguồn lực đất nước cũng dồn về đây. Và nhiều nhà văn nhà thơ, nhiều tác phẩm VHNT nổi tiếng cũng xuất hiện từ vùng đất này.
Có thể nói, không ít nhà báo lớn của đất nước là trưởng thành từ mảnh đất miền Trung. Tính cách và phẩm chất miền Trung rất hợp với tinh thần báo chí, họ dám nhìn thẳng vào sự thật của đời sống, dám ca ngợi và phê phán với một tấm lòng đầy yêu thương, tình nghĩa. Thẳng thắn, không khoan nhượng đến độ gàn, nhưng lãng mạn, nghĩa tình thì cũng dễ mấy ai bằng.
Vấn đề quan trọng để làm nên những giá trị tinh thần mạnh mẽ vẫn chính là con người. Con người là trọng yếu trong “thiên thời, địa lợi, nhân hòa”. Một ông vua giỏi bao giờ cũng trọng dụng nhân tài. Và những người tài cũng có thể làm thay đổi một ông vua kém. Nhưng vua và người tài kỵ nhau thì sẽ không bao giờ có “nhân hòa” cả. Đó là sự tối kỵ.
Hiện nay, dù đội ngũ tác giả ở miền Trung có thưa hơn, nhưng những con người miền Trung dù đi đâu cũng vẫn mang theo truyền thống sáng tạo độc đáo, giàu khí chất của miền đất này. Đó là một cuộc mở mang và bồi đắp tâm hồn trên dọc dài đất nước.
N.T.T - T.A
_______________
* Bài viết đã được xuất bản trên Lao Động Bắc Miền Trung xuân 2016. Đầu đề bài do Cửa Việt đặt và một số nội dung có sự hiệu chỉnh.
