16/7/2019

• Khê Giang

hương ngữ Quảng Trị là một dạng từ ngữ địa phương, nó thể hiện cách nói, kiểu phát âm riêng của người Quảng Trị. Phương ngữ mang đậm bản sắc về văn hóa, xã hội, đời sống của con người ở mỗi vùng miền. Vì lẽ đó ca dao - một phần của dòng văn học truyền khẩu cũng không nằm ngoại lệ. Những bài ca dao mang phương ngữ của vùng đất gió Lào này sở dĩ dễ đi sâu vào lòng người, ngoài việc mang nhiều tính nghệ thuật, chúng còn được thổi hồn vào từng câu ca bằng ngôn ngữ riêng của người Quảng Trị. Tìm hiểu những bài ca dao về tình yêu mang đậm chất phương ngữ, chúng ta sẽ tìm thấy nét đẹp dân gian của dòng văn học này.

Tình yêu đôi lứa là hành trình muôn thuở để đi tìm cái đẹp, cái nửa còn lại của mình. Trong nhịp đập hàng ngày của cuộc sống, từ công việc đồng áng, nương vườn hay tham gia lễ hội nếu thiếu một nửa kia thì cuộc sống thật vô vị:

Có trai có gái mới bui

Có trai khung gái như trâu cui lọi sừng.

(Bui - vui; khung - không; trâu cui - trâu có sừng ngắn; lọi - gãy)

Với cấu trúc so sánh tương hỗ bổ sung độc đáo này hình tượng con trâu cui lọi sừng là một biểu hiện sinh động cho sự trơ trọi, sự mất cân bằng của tự nhiên.

Rất nhiều câu ca dao có hàm ý trên như:

Gái thiếu hơi trai, như khoai thiếu hơi cuốc.

Và đây là một trong những bài ca dao tác giả đã mô tả lẽ tự nhiên để tỏ tình:

Khoai to vôồng thì tốt cộ

Độ ba lá thì độ vừa un

Gà mất mạ thì gà lâu khun

Vịt thiếu trùn thì lâu nậy…

Trời sinh giếng thì sinh mo

Trời sinh o thì sinh tui.

(Vôồng - vồng; cộ - củ; độ - đậu; un - vun gốc; mạ - mẹ; khun - khôn; nậy - lớn; mo - gàu làm bằng mo cau)

Một kiểu nhập đề vòng vo, chàng trai mượn hình ảnh chân thực diễn ra trong sinh hoạt hàng ngày cũng như đề cập đến những quy luật tự nhiên… để bắc cầu, để thổ lộ tình cảm của mình.

Từ trong gặp gỡ giao tiếp các cô gái đã có sự chọn lựa, khen chê bày tỏ quan điểm của mình về đối tượng. Đây là lời chê trách của cô gái đối với chàng trai làm nghề thợ mộc:

Tiếng đồn eng là thợ kép

Răng mực mẹo khung dò

Để đâu bức chéo nó thò lò kỳ mộộng ra.

(Eng - anh; thợ kép - thợ chính; răng - sao; Mực mẹo - ống mực để đo, đánh dấu; khung - không; dò - đo; đâu - đóng; bức chéo - bức ngăn; môộng- mộng)

Chỉ là một câu bông đùa nhưng qua phép ẩn dụ bài ca dao đã mang tính biểu cảm cao cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng: mượn hình ảnh chế tác sản phẩm vụng về để nhắc nhở anh thợ đang hớ hênh trong trang phục.

Với quan niệm Nho giáo, trước “Thâm nghiêm kín cổng cao tường” việc tìm cách tiếp cận giới hồng quần thật sự không dễ (khó nhất chặt tre / khó nhì ve gái) vì vậy nhiều chàng trai không dám đường hoàng đi vào ngõ chính mà phải lén lút núp sau hè để tìm cách ve vãn nhìn trộm người thương. Và cô gái đã buông lời:

Cấy chi rọt rẹt sau hè

Coi chừng tắn mối hắn ve chuột chù.

(Cấy - cái; tắn - rắn; ve - tán tỉnh)

Đặt ra một vế nghi vấn nhưng một nửa vế kia gần như khẳng định, cô gái rất thông minh khi đưa ra một thông điệp: vừa mang tính đối phó với cha mẹ vừa đuổi khéo chàng trai với dụng ý hoàn cảnh không cho phép, đối tượng khó phù hợp…

Khó khăn là thế, chê trách là thế, nhưng khi đã tìm được cái nửa còn lại rồi, chúng ta hãy lắng nghe lời tỏ bày trong cái cảnh “dùng dằng nửa ở nửa về” của cô gái khi chia tay người yêu:

Eng về đừng có ngó lui

Kẻo tui ngó dọi (mà) bùi ngùi dớ dung.

(Ngó - nhìn; lui - quay lại; dọi - dõi theo; dớ dung - nhớ nhung)

Tương tự, tiếp tục lắng nghe câu ca dao sau:

Hai đứa miềng ưng chắc dư ri

Bọ mạ mần rứa eng thì mần răng?

(Miềng - mình; ưng - muốn, thích; dư - như; rứa - thế)

Đây là hai câu ca dao được coi là gây tranh luận khi bàn về nội dung, có người cho rằng đây là tâm sự của cô gái với chàng trai đang yêu nhau nhưng không được ba mẹ đồng ý. Trái lại, một dòng ý kiến khác lại cho rằng đây là người vợ gợi ý với chồng khi thấy cha mẹ đang “tình tứ”, người vợ muốn lang quân của mình thể hiện tình cảm yêu thương như những bậc sinh thành (!).

Muối mặn, gừng cay được coi là hai hình ảnh mang tính chất sâu đậm của tình yêu và sự thủy chung, hãy nghe người phụ nữ tỏ bày:

Tay bơng địa mói chắm gừng

Gừng cay mói mặn xin đừng bỏ dau.

(Bơng - bưng; địa - dĩa; mói - muối; chắm - chấm; dau - nhau)

Với lối ẩn dụ mang tính biểu cảm cao, câu ca đã lột tả được cái da diết trong tình yêu, cái xa xót trong thân phận của người phụ nữ - giai tầng được xã hội phong kiến mặc định như là kẻ phải nâng khăn sửa túi.

Sau hôn nhân, với không gian sinh hoạt xưa không phải đôi uyên ương nào cũng được thoải mái “ngả nghiêng loan phượng”, nhất cử nhất động của đôi vợ chồng trẻ đều được mẹ chồng quan tâm, nhất là lúc ở cữ, ốm đau hay sinh hoạt quá ngưỡng. Dẫu bồn chồn rạo rực nhớ nhung nhưng người vợ vẫn ý tứ:

Chuột kêu chút chít trung rương

Eng đi chù khéo (kẻo) đụng chờng (mà) mạ nghe!

(Trung - trong; rương - sập đựng; chù - cho; chờng - giường)

Chỉ gói ghém trong hai câu nhưng nó khái quát được cả không gian, thời gian, chuyển tải được nhiều ẩn ý của người vợ: vừa nhắc nhở vừa dặn dò, nó biểu lộ được nỗi khát khao nhưng hết sức đằm thắm của người phụ nữ miền quê.

Trong chế độ phong kiến chuyện “trai năm thê bảy thiếp” là không hiếm. Nhưng mấy ai biết được đằng sau cánh cửa vàng son nhung lụa ấy có bao “oán khúc”. Hãy nghe tâm sự của người trong cuộc khi nhìn những kẻ cùng thân phận với mình đang hớn hở bước vào:

Cá trung lờ đỏ hoe đỏ hoét

Cá ngoài lờ ngót ngoét chui vô.

Làm sao những con cá ngoài lờ thấy hết được sự trầy vi tróc vảy, thấy được những đôi mắt đỏ hoe của bầy cá đang mắc kẹt trong lờ qua những khoảng thanh hom hẹp. Bằng lối biểu cảm, giàu tính hình tượng câu ca dao vẽ nên một đôi mắt thẳm sâu của người thiếu phụ đang chất chứa nhiều gam màu cuộc sống: buồn bã giận hờn, đau đớn, nuối tiếc vô vọng.

Điểm qua đôi bài ca dao trữ tình mang phương ngữ Quảng Trị ta thấy được nét đẹp của chất liệu trong sáng tác, đó là nhiều ngôn từ mang vẻ mộc mạc dung dị nhưng rất giàu chất thơ. Điều đáng nói là giữa không gian bay bổng sáng tạo ấy nhưng những bài ca dao vẫn giữ được nét gần gũi với lời nói hằng ngày, đậm đà màu sắc địa phương và thấm đẫm tính dân tộc.

Tìm hiểu ca dao mang phương ngữ Quảng Trị chúng ta có dịp lần tìm về mạch nguồn quê hương, để lắng nghe và cảm nhận được nét độc đáo về con người và vùng đất Quảng Trị, nơi vẫn lắng đọng những trầm tích dân gian quý trong dòng chảy văn học.

K.G

10/7/2019

• Huỳnh Như Phương

hà văn, dịch giả, họa sĩ Hoàng Ngọc Biên vừa từ trần ở San Jose, tiểu bang California ngày 16-5-2019, hưởng thọ 81 tuổi. Sinh năm 1938 ở Quảng Trị, ông là một nghệ sĩ đa tài và độc đáo, tác giả của nhiều tập thơ, tập truyện, bức tranh, công trình biên khảo được nhiều người biết từ lúc còn ở Sài Gòn đến khi định cư ở Hoa Kỳ.

Về thơ, ông đã cho xuất bản: Uống trà sớm mai, Đất và người và thần thoại Việt Nam, Biển ngày đêm, Chân mây cuối trời (in chung).

Về văn xuôi, ông là tác giả của những cuốn sách Đêm ngủ ở tỉnh, Người đạp xe vào thành phố buổi sáng, Chuyến xe, Quê hương, người về.

Với tư cách dịch giả, ông chuyển ngữ nhiều tác phẩm của Boris Pasternak, Joseph Brodsky, Samuel Beckett, Jean Tardieu, Georges Perec, Alain Robbe-Grillet, trong đó có tác phẩm dịch chung với người bạn đời là Nguyễn Thu Hồng, cũng là một dịch giả tài năng.

Trên lĩnh vực hội họa, Hoàng Ngọc Biên là họa sĩ sáng tác và trình bày, đã triển lãm tranh ở Viện Đại học Đà Lạt, Viện Goethe, Pháp văn Đồng minh Hội, Hội Họa sĩ Trẻ Việt Nam, đồng thời phụ trách mỹ thuật, vẽ bìa, minh họa cho nhiều ấn phẩm trong và ngoài nước.

Ngoài ra, ông còn sáng tác nhạc, thân hữu còn ghi nhớ những ca khúc ông viết thời trẻ tuổi về Huế như Nắng hoàng hoa (lời Hoàng Phủ Ngọc Tường), về Đà Lạt có Hồ thu…

Hoàng Ngọc Biên người am hiểu sâu sắc các khuynh hướng nghệ thuật phương Tây và có đóng góp nổi bật trong việc tiếp thu các trào lưu văn học hiện đại để cách tân văn học miền Nam những năm trước 1975. Với hai cuốn sách Tuyển tập các nhà văn Pháp hiện đại (Nxb Trình Bầy, Sài Gòn, 1969) và Marcel Proust - con người xã hội (Nxb Trình Bầy, Sài Gòn, 1974), Hoàng Ngọc Biên trở thành nhà nghiên cứu chuyên sâu về tiểu thuyết dòng ý thức và Tiểu thuyết Mới (Le Nouveau Roman). Soạn giả dành 60 trang mở đầu Tuyển tập các nhà văn Pháp hiện đại để “ghi nhận về một chuyển biến trong văn chương Pháp”. Theo ông, chuyển biến đó chính là sự xuất hiện của tiểu thuyết “dòng ý thức” và Tiểu thuyết Mới. Ông cho rằng Tiểu thuyết Mới là sự tiếp nối hợp lý của Tiểu thuyết “dòng ý thức” - tiểu thuyết như một cái nhìn. Tác giả trích dẫn hai câu nói của nhà văn M. Proust (“Thực tại đích thực là ở nội tâm”) và họa sĩ Paul Klee (“Nghệ thuật xứng danh với tên gọi không tạo ra cái để nhìn: nó phác họa những con mắt”), rồi đi đến nhận xét: “Mấy chục năm trước Proust đã phát biểu đâu đó là vấn đề đặt ra không phải là thực tại (hay mơ mộng) nữa mà là lối diễn tả thực tại, bắt nguồn từ cái nhìn của chúng ta” (Hoàng Ngọc Biên: Tuyển tập các nhà văn Pháp hiện đại, NXB Trình Bầy, Sài Gòn, 1969, tr.25).

Marcel Proust - con người xã hội, cuốn sách dày 150 trang của Hoàng Ngọc Biên cho thấy tình yêu của soạn giả đối với nhà văn lớn này. Cuốn sách gồm bốn chương “Marcel Proust, cuộc đời thí nghiệm cho tác phẩm”, “Những chủ đề rời thời trẻ tuổi”, “Thời gian tìm thấy lại”, “Marcel Proust, con người xã hội” và hai bài viết của Nguyễn Đăng Thường (Proust, một kỷ niệm trong mùa mưa) và Cao Thanh Tùng (Quê hương của nhạc sĩ). Ngoài ra, cuốn sách còn trích dịch ba đoạn văn nổi tiếng trong tác phẩm Đi tìm thời gian đã mất (A la Recherche du Temps Perdu): “Chiếc bánh madeleine”, “Những gác chuông nhà thờ ở Martinville”, “Vũ trụ của Vinteuil”. Bằng những câu văn nhiều mệnh đề của một ngòi bút tài hoa, Hoàng Ngọc Biên đã phân tích sắc sảo thế giới nghệ thuật đầy bí ẩn của M. Proust. Điều thú vị là soạn giả đã kết nối sáng tác của Proust với thực tại đầu những năm 1970: “Cuộc tìm kiếm của Marcel Proust - A la Recherche du Temps Perdu, sản phẩm lao động, và là lao động đấu tranh, bởi vì đấu tranh với thời gian, và đấu tranh cho con người - một trăm năm sau, vẫn còn là một tài liệu xã hội và nhân bản bất diệt, soi sáng những thảm kịch mà mọi xã hội văn minh, mọi xã hội kỹ nghệ ngày nay đang phải chịu đựng” (Hoàng Ngọc Biên: Sđd, tr. 99).

Văn xuôi Hoàng Ngọc Biên, trong Đêm ngủ ở tỉnh (NXB Cảo Thơm, Sài Gòn, 1971) và nhiều truyện ngắn khác mờ nhạt yếu tố sử thi mà đậm đà chất liệu tự truyện, được thể hiện với kỹ thuật dòng ý thức. Tác giả còn là một nghệ sĩ dấn thân, nên tinh thần xã hội vẫn lấp lánh trong những trang viết của ông. Truyện ngắn Hoàng Ngọc Biên hoàn toàn không có cốt truyện sự kiện, chỉ có những hình ảnh trôi chảy theo một giọng văn giàu chất thơ. Theo chúng tôi, ông là một trong số ít nhà văn viết văn xuôi một cách kỹ thuật và nghệ thuật nhất ở miền Nam. Thật khó mà chọn ra để trích dẫn một đoạn văn của Hoàng Ngọc Biên, bởi vì văn ông có rất nhiều đoạn tinh tế và phải trích thật dài mới thể hiện hết phong cách của ông. Thử chọn một đoạn cho thấy sự hoà quyện giữa văn tự sự, thi ca và hội họa trong tác phẩm Hoàng Ngọc Biên:

“Tiếng súng giữa khuya làm anh giật mình tỉnh giấc. Cũng vẫn là những tiếng súng anh thường nghe giữa khuya vào những đêm trễ xe chiều phải ngủ lại tỉnh, vẫn là những tiếng súng xa vọng về xen lẫn những tiếng đại bác từ châu thành bắn ra - những âm thanh cuồng nộ giữa cái im vắng tĩnh mịch của đêm khuya nổi lên làm rung chuyển cả căn nhà, cả bốn bức tường vây quanh anh, cả trời đất ngoài kia - nhưng giữa những cơn đau buốt trong tim nhói lên theo mỗi tiếng đại bác, anh mơ hồ thấy hiện lên trong căn phòng, qua các khe cửa và các chấn song dưới trần nhà một thứ ánh sáng màu đỏ nhạt chiếu mù mờ lên những đồ vật khá quen thuộc, chiếc bàn ở đó tối nay trước khi đi ngủ anh đã có ngồi chuyện vãn với vợ chồng người bạn, chiếc ghế dựa trên đó anh đã ngồi hút thuốc một mình hàng giờ trước khi lên giường, chiếc máy thâu thanh, những tranh ảnh lồng kính, những tấm lịch màu, chiếc tủ kính cao, những ly tách, những chồng giấy tờ sách vở ngổn ngang, anh mơ hồ thấy hiện lên trong căn phòng thứ ánh sáng màu đỏ nhạt của những trái hoả châu bên kia sông chiếu mù mờ lên mùng màn chăn gối trên giường anh. Cũng vẫn là những tiếng súng anh thường nghe giữa khuya vào những đêm trễ xe chiều phải ngủ lại tỉnh, nhưng giữa những cơn đau buốt trong tim nhói lên theo mỗi tiếng đại bác, anh chợt tỉnh giấc sợ hãi, tưởng như thấy lại những ngôi trường tiểu học bốc cháy trong buổi rạng đông trên đường đi của anh, tưởng như nghe rõ từ bên kia sông hay từ những quận lỵ và những làng mạc lân cận tiếng kêu khóc của những đoàn người bồng bế xô đẩy nhau chạy qua những cánh đồng đỏ rực hoả châu và lửa đạn” (Đêm ngủ ở tỉnh).

So với những tác phẩm thuộc loại hình văn xuôi - chứng từ, hình ảnh và tiếng vọng chiến tranh trong Đêm ngủ ở tỉnh dường như được gián cách qua một màn sương của ký ức.

Những tác phẩm khác viết trước năm 1975 của Hoàng Ngọc Biên như Buổi sáng, Một góc phố, Thành phố dốc đồi, Quê hương, người về, Người đạp xe vào thành phố buổi sáng, Một đoạn giữa mùa hè (trích tiểu thuyết Về giữa mùa hè) đều là những áng văn xuôi không có cốt truyện, gần với những thiên tùy bút nên có thể gọi đó là những truyện ngắn - tùy bút.

Trong công trình biên khảo Văn học miền Nam, Võ Phiến có nhận xét về truyện ngắn Người đạp xe vào thành phố buổi sáng của Hoàng Ngọc Biên:

“Trong truyện ông không có nhân danh, không có địa danh. Người chờ chuyến xe là chờ ở tại ga nào? Không biết. Tỉnh nào? Không biết. Định đi đâu? Không biết. Để làm gì? Không biết. Người đạp xe vào thành phố, người ấy tên gì? Ở đâu? Không biết. Người đọc có biết ông ta đạp xe đi mần kiếm sống. Thế thôi. Những cái người đọc biết rõ là trời tối, trời sáng, trời sáng hơn, là dãy tường, con đường, chiếc áo xanh, cái quần không còn màu, v.v... Người viết chỉ ghi nhận những cái ấy. Bằng cái nhìn objectal. Nhìn cái bên ngoài: hình dạng, màu sắc, cử động, khua khuống... Nhìn, và loại trừ mọi xúc động, nhận xét, suy tưởng” (Võ Phiến: Văn học miền Nam. Truyện , NXB Văn nghệ, California, 1999, tr. 780).

Đó chính là do ảnh hưởng của những nhà tiểu thuyết mới như A. Robbe-Grillet, N. Sarraute, M. Butor… Nhưng không hẳn lúc nào Hoàng Ngọc Biên cũng chỉ có cái nhìn khách quan và loại trừ mọi xúc động, nhận xét, suy tưởng: đoạn văn trích từ Đêm ngủ ở tỉnh trên kia là một dẫn chứng. Không phải ngẫu nhiên mà Saint-Exupéry và Hoàng Ngọc Biên cùng yêu thích một câu văn của Marcel Proust: “Mơ tưởng đời mình vẫn hơn là sống thật cuộc đời ấy, cho dù rằng có sống thật đi nữa, thì cũng hãy còn mơ tưởng nó”. (II vaut mieux rêver sa vie que la vivre, encore que la vivre ce soit encore la rêver). Tác phẩm của họ là sự mơ tưởng về cuộc đời hơn là chính cuộc đời ấy.

Bây giờ, ở thế giới bên kia, chắc hẳn Hoàng Ngọc Biên vẫn không thôi mơ tưởng về cuộc đời, về quê hương đất nước - mười năm qua chưa thấy bóng người về.

H.N.P

10/7/2019

• Châu La Việt

hế Lan Viên là một nhà thơ lớn, một thần tượng thi ca của tôi. Đến giờ đây nhà thơ Y Phương, tức người bạn từ thuở lính Hứa Vĩnh Sước của tôi vẫn khẳng định rằng: Cái tên ký Châu La Việt của tôi, là bắt đầu từ ba chữ cái CLV của tên ông Chế Lan Viên!

Tôi yêu thơ Chế Lan Viên từ những ngày thơ trẻ, nhất là yêu những câu thơ cuồn cuộn một tình yêu lớn với đất nước, quê hương: “Ôi Tổ quốc ta yêu như máu thịt / Như mẹ cha ta, như vợ như chồng / Ôi Tổ quốc, nếu cần, ta chết / Cho mỗi ngôi nhà, ngọn núi, con sông”, hoặc “Hỡi sông Hồng tiếng hát bốn ngàn năm / Tổ quốc bao giờ đẹp thế này chăng?”. Những câu thơ ấy vừa như chính khúc hát của tâm hồn trai trẻ của mình, lại vừa như thắp thêm một ngọn lửa diệu kỳ về tình yêu quê hương Tổ quốc trong trái tim mình. Nhất lại vào những ngày kháng chiến, những ngày mà vì tiếng gọi non sông, vì tình yêu Tổ quốc, ai cũng thiết tha cầm súng lên đường, sẵn sàng hy sinh tất cả.

May mắn cho tôi là vào cái thuở mình yêu thơ Chế Lan Viên nồng nhiệt, tôi lại có may mắn được gặp ông. Là bởi mẹ tôi thân với ông từ thời chống Pháp ở Khu Tư, Bình Trị Thiên. Thấy tôi thích thơ ông quá, một hôm mẹ dẫn tôi đến thăm ông, trong một căn nhà nhỏ trong khu nhà 51 Trần Hưng Đạo, Hà Nội. Ông mải mê nói chuyện quê hương Quảng Trị với mẹ tôi (mẹ tôi và ông là đồng hương). Được ngồi yên bên Mẹ, được chiêm ngưỡng ông, được nghe chuyện của ông, tôi như bị hớp hồn. Nhưng tôi chợt nhận ra một điều rất buồn cười là trên bàn làm việc của ông có một tấm biển nhỏ ghi hàng chữ: “Tôi rất bận, xin các bạn không ngồi lâu quá 5 phút”. “Răng rứa anh?”, mẹ cười hỏi ông. Ông cũng nở một nụ cười: “Anh nhiều khách quá. Cho nên phải đặt ra nguyên tắc ấy. Bất cứ vị khách nào đến, dù công việc gì anh cũng xin phép tiếp đúng 5 phút thôi”. Mẹ tôi hỏi đùa ông: “Nhưng họ cứ ngồi lỳ ra thì mần răng?”. “Thì đây” - thần tượng của tôi nở một nụ cười hóm hỉnh, tay bấm một công tắc điện, lập tức một chiếc đèn con màu đỏ nhấp nháy liên hồi ở cái biển “xin không ngồi quá 5 phút”. Ông cười, mẹ tôi cũng cười, rồi đứng lên: “Em cũng quá 5 phút rồi”. Vui chuyện thế, mà ông cũng liền đứng dậy tiễn mẹ tôi ra cửa, và xoa xoa lên tóc tôi: “Cháu về nhé, có gì muốn hỏi về thơ thì cháu cứ đến đây…”

Sau này, tôi có đến thăm ông một đôi lần, nhưng lần nào từ cửa nhìn vào cũng thấy căn phòng ông có khách. Thế là lặng lẽ ra về. Chỉ có một lần tôi đánh bạo vào, lí nhí nói với ông là cháu có làm được ít bài thơ, nhờ bác đọc và chỉ bảo cho cháu. Tôi run run đưa ông cuốn vở nhỏ chép thơ - những bài thơ đầu đời vụng dại. Ông đón nhận trìu mến: “Cháu cứ để bác xem, rồi bác sẽ ghi ý kiến nhận xét”. Nói rồi ông quay sang nói với mấy vị khách trong phòng như giới thiệu về tôi: “Con trai Tân Nhân đấy”. Tôi nghe những tiếng thì thầm: “Con Hoàng Thi Thơ à?” “Có lẽ thế. Nhìn nó giống lắm!” Lại tiếng thì thào: “Sao nó không đi viết nhạc mà đi làm thơ hè?” Một vị khách cười cười: “Chắc vì nó cũng như chúng ta mê thơ anh Hoan” (tên thân mật của nhà thơ Chế Lan Viên).

 Một thời gian ngắn sau tôi có quyết định nhập ngũ. Tôi đến chào ông để lên đường. Ông có vẻ bất ngờ: “Cháu sẽ vào chiến đấu ở đâu? Ở binh chủng gì?” Tôi nói với ông có lẽ miền Nam bác ạ. Ông bảo ông cũng có một người con trai mới lên đường. Rồi ông đưa ra tập thơ của tôi, được cất trong một phong bì bằng giấy báo hình như do ông tự cắt dán: “Thơ của cháu đây, bác đã đọc kỹ rồi, và có ghi kỹ những nhận xét. Cháu có tâm hồn thơ, nay lại có thêm thực tế chiến đấu ở mặt trận, sẽ rất tốt cho thơ cháu tương lai. Nếu cháu làm được bài thơ nào, cháu gửi về cho bác xem nhé”. Chưa hết, ông còn lấy một tấm ảnh nhỏ đặt trên bàn, ảnh chụp ông với một người chiến sỹ trẻ, rồi ghi vào sau đó dòng chữ: “Tặng cháu Châu La Việt tấm ảnh bác chụp với Phan Lai Triều ngày anh Triều nhập ngũ”. Tay tôi run lên đón nhận tấm ảnh ông trao, có cả bút tích của ông, như một kỷ niệm thiêng liêng ông dành cho tôi đi vào mặt trận.

Tấm ảnh ấy đã theo tôi qua nhiều sông, nhiều suối, nhiều chặng đường bom đạn, khi bên Đông lại khi bên Tây Trường Sơn. Theo tấm ảnh ấy, gặp cánh quân nào tôi cũng xem có gương mặt nào tương tự như anh Triều con ông hay không, để hy vọng anh em gặp nhau, tâm sự với nhau về ông, về một người cha mà cả hai đều rất yêu quý. Nhưng bao cánh quân giao nhau mà vẫn không một lần được gặp. (Sau này tôi biết anh Phạm Tiến Duật nhiều năm tháng trên đường Trường Sơn cũng tìm anh Triều, gặp đoàn quân nào cũng hỏi: “Thằng Triều con anh Hoan / Có trong đoàn quân ấy?” (Trường ca Những vùng rừng không dân).

Đã không gặp được anh Triều, mà rồi tôi cũng không giữ được tấm ảnh! Có lẽ đó là một trong những tiếc nuối nhất của tôi về kỷ vật trong chiến tranh. Nhưng mất đi không phải do tôi. Trong một trận chiến đấu, máy bay Mỹ phóng bom trúng vào trận địa, chúng tôi người còn kẻ mất, ba lô quần áo cháy hết thành khói đen. Tấm ảnh cũng cháy đen. Từ đấy tôi chỉ còn hình ảnh ông và người con trai ông trong trái tim mình.

Nhiều năm tháng sau khi ông đã mất, vật kỷ niệm ông trao tôi ngày lên đường có hình ảnh, có bút tích thương yêu của ông luôn là một tiếc nuối lớn trong tôi. Có một lần ra nhà sách Fahasa, thoáng thấy một cuốn sách của tác giả Phan Lai Triều (Nắng gió Trường Sơn), tôi liền mua ngay. Thật bất ngờ trong tập sách ấy có tấm hình nhà thơ Chế Lan Viên và anh Phan Lai Triều chụp ngày anh Triều năm xưa nhập ngũ. Hệt như chính tấm ảnh ông đã tặng tôi mà bom đạn đã thiêu cháy. Giờ như vừa mọc dậy, vừa sống lại trong cuốn sách này! Trái tim tôi như bóp lại. Tôi đã tìm lại được kỷ niệm xưa đầy thiêng liêng của mình, đã tìm lại được trái tim nhân ái và đầy yêu thương của Chế Lan Viên ngày ấy đã dành cho một người lính trẻ là tôi.

Rồi một lần tôi đến thăm mẹ tôi, tôi lại bất ngờ gặp anh Phan Lai Triều. Anh đang ôm đàn và hát cho mẹ tôi nghe một bài hát anh mới viết về đồng đội ở Trường Sơn. Cũng buồn cười, tôi là con ca sỹ nhưng lại mê bố anh nhà thơ, còn anh là con nhà thơ lại mê mẹ tôi ca sỹ.

Có một điều liên quan đến tấm ảnh mà anh Triều đã kể lại cho tôi nghe rằng: Ngày anh lên đường, bố anh mới nhờ một người bạn nhiếp ảnh chụp cho hai cha con một tấm làm kỷ niệm, rồi in ra hai tấm (ngày ấy in ảnh tiết kiệm lắm, thường mỗi pô chụp chỉ in một tấm mà thôi). Anh Triều mang theo một tấm lên đường, còn người cha giữ một tấm, trang trọng để ngay trên bàn làm việc để nguôi nhớ đưa con đi xa. Nhưng ngày tiễn tôi, ông đã gỡ tấm ảnh ấy ra trao tặng nốt. Anh Triều bảo: “Có lẽ ngày ấy bố anh cũng đã coi tôi như con…”

*

Năm 2010 tôi xây một nhà mới ở quận 9. Bên những hàng tre hàng trúc, tôi trồng một cây khế. Con tôi hỏi vì sao ba trồng cây khế, tôi bảo là vì ba yêu thơ ông Chế Lan Viên. Tôi đọc cho cháu nghe bài thơ: “Canh cá tràu mẹ thường hay nấu khế / Khế trong vườn thêm một tý rau thơm / Ừ, thế đó mà một đời xa mẹ / Ba mươi năm trở lại nhà, nước mắt xuống mâm cơm”.

Thế nhưng rồi đến mùa khế ra hoa, rồi khế đậu thành quả, cầm trái khế trên tay tôi không chỉ nhớ Chế Lan Viên, mà cả vô cùng nhớ mẹ. “Ừ, thế đó mà một đời xa mẹ…” Cứ đọc đến câu này là tôi lại khóc, dù đọc một mình hay đọc cho vợ con nghe. Nhớ thương mẹ vô vàn.

Ôi Chế Lan Viên! Yêu thơ ông suốt cả một đời…

C.L.V